YALNIZ EFE (ÖMER SEYFETTİN)

1920’de henüz 36 yaşındayken terk-i hayat eyleyen Ömer Seyfettin, neyse ki bereketli ömür sürenlerdendi. Kısa sayılabilecek hayatına sığdırdığı 140’a yakın hikâye ile Türk hikâyeciliğinin ilk ve en başarılı örneklerini bizlere bıraktı.

Vefatından bir yıl evvel, 1919’da, yayınladığı “Yalnız Efe” isimli hikayeyi dikkatlerinize sunuyorum. Türkçe kelimelerle harikalar yaratan Ömer Seyfettin’i bir kez daha rahmetle anıyorum.

“Sabahtan beri yürüyorduk. Düşe kalka geçtiğimiz sarp keçi yolları bazen sel yarıkları içinde kayboluyor, bazen sık fundalıklardan ayrılarak, dibinde sivri sivri çam tepeleri görünen karanlık çukurlara sapıyordu. Ayı avına gidiyorduk.

Kılavuzum Kumdere köyünün en namlı nişancılarındandı. Beraber tırmanacağımız yüksek ormanlı dağların daha çok uzağındaydık.

Vakit vakit ince bir yağmur serpeliyordu.

Güneş yoktu. Nihayetsiz mor bir kubbeyi andıran dumanlı gökten sonsuzluğun geçmiş saatlerini hatırlatır gamlı guguk sesleri aksediyordu. Artık iyice yorulmuştum.

Omzumdaki martin gittikçe ağırlaşıyordu.

-Biraz dinlensek, dedim.

Kılavuzum güldü. Onun kır çember sakallı şen çehresi pembeleşti:

-Kesildin mi? diye sordu.

Sırtında çiftesi ile üç günlük yiyeceğimizden başka benim kebemi de taşıyan bu dinç köylüye yorgunluğumu söylemedim.

-Ha biraz gayret! Yarın başına bir çıkalım, oradan öte Akkovuk’a kadar yol iyidir, dedi.

– …

Yarım saat daha tırmandık.

Ayaklarımızın altından küçük taşlar, kireçli topraklar dökülüyordu.

Gayet büyük bir çam ağacının yanına gelince kılavuzum:

-İşte yarın başı! dedi.

Yerler çamurdu. Çiseleyen yağmurun dallara çarpan damlaları derin bir fısıltı çıkarıyordu.

Ben hemen çöktüm. Çamın kalın gövdesine arkamı dayadım.

Cebimden paketimi çıkardım.

Sırtından yükünü indiren ihtiyar avcıya uzattım:

-Yak bir cigara bakalım!

Ağır bir tavırla:

-Burada tütün içilmez, dedi.

Sordum:

-Niçin? Namazgah mı burası?

“Evet, bir zaman onun korkusundan kimse kimseye haksızlık edemez olmuş.

Haksızlığa uğrayan düşmanını, gider Yalnız Efe’ye söylerim!” diye korkuturmuş. On beş sene ne köyümüze, ne kazamıza yabancı, yağmacı gelmez olmuş.

Öşürcüler, ağnamcılar, tahsildarlar, zaptiyeler köylerde kuzu gibi namuslu dolaşırlarmış. Rüşvet değil, ikram olunan yemişi bile kimse almaya cesaret edemezmiş.

‘Yalnız Efe’den kimsenin şikayeti yokmuş. Ne kimseyi dağa kaldırmış, ne de fidye istemiş.

İstediği hep fakirler, kimsesizler, dullar, öksüzler içinmiş. Camisine bakmayan köye haber gönderir; ‘Gelecek Ramazan’a kadar mescitleri tamir etmezlerse samanlıklarını yakarım’ dermiş. Onun sayesinde camiler şenlenmiş, köylü zulümden kurtulmuş, öksüzlerin, yoksulların yüzü gülmüş. Her köyün korusunda gizli bir ağaçta bir heybe asılı imiş. Köy halkı bu heybe boşaldıkça içine sucuk, şeker korlarmış. Yalnız Efe’nin kaza içinde belki elli dalda heybesi varmış.

Kimseye ağırlık olmaz, kimseyi sıkıştırmaz, herkesin gönlünden kopanla geçinirmiş.

“Uzatmayalım… İşte tam o sırada Söke tarafında gayet azgın bir Rum eşkıyası türer.

Devlet bu haydutlara karşı bir nizamiye taburu çıkarır. Döne dolaşa bu tabur bizim tarafa da gelir, Rumlar’ın izlerini bir türlü bulamazlar.

Kasabada Yalnız Efe’nin namını işitirler. Boş durmamak için onu tutmaya kalkarlar. Yerli zaptiyeler kılavuzluğu kabul etmezler. Yalnız Efe bunu haber alır. Boz Dağı’na geçmek ister.

Bir bölük asker ondan evvel davranır, arkadan dolaşır, Akkovuk’u tutar. Bir bölük asker de aşağıdan çıkmaya başlar. Yalnız Efe’yi tam burada sıkıştırırlar. “Teslim ol!” derler.

Yalnız Efe: “Siz askersiniz, benim kardeşlerimsiniz, canınızı yakmak istemem.

Savulun, yoluma gideyim!” der.

Dinlemezler. Üzerine ateş ederler. Yalnız Efe birkaç askeri elinden, kolundan, kulağından hafifçe yaralar. Tekrar: “Asker kardeşler, bırakın beni sizin canınızı yakmak istemem!” diye haykırır. Yine dinlemezler.

Akkovuk’tan gelip de geçidi saran bölük de ateşe başlar.

İki ateş arasında kalınca:

“Asker kardeşler, benim yüzümden birbirinizi vuracaksınız; ben gidiyorum, ben artık yoğum, ateşi kesin, yürüyün buluşun!” diye haykırır. Bir zaman daha yaylım ederler. Nihayet Yalnız Efe’nin sesi kesilince vuruldu sanırlar. Yavaş yavaş yürürler. Dik yolun önünü arkasını adım adım ararlar. İşte bu çamın dibinde Yalnız Efe’nin martini ile geyik postu seccadesinden, yeşil namaz bezinden başka bir şey bulamazlar.

“O vakitten beri Yalnız Efeye rasgelen yok. Yazın yamaçlarında hayvanlarını süren Yörükler buraya her gece nur inerken gördüklerini yemin ederek anlatırlar.”

Akkovuk’a biraz erken yetişmek için davranmak icap ediyordu. Yağmur dinmişti.

Kalktım, martinin kayışını omzuma geçirdim.

İhtiyar, yemek torbasını, kebeyi sırtlıyordu.

Yürüdüm. Yarın kenarına geldim. Aşağısı baş döndürecek kadar derin bir uçurumdu. Yeni geçmiş bir kabus gecesinden kalma korkunç rüyaları andıran parça parça sisler, birbirine karışmış çamlarla kayaları örtüyordu.

Yanıma yaklaşan kılavuza:

-Yalnız Efe askerin eline düşmemek için buradan kendisini aşağıya atmış olmalı… dedim.

-Haşa! Tövbe! O Allah’tan korkardı.

Dini bütündü, diye reddetti.

-Ee, havaya uçmadı ya!

-Sır oldu!

Gülerek sordum:

-Ne biliyorsun?

İri ela gözlerini kırptı. Delillerinden emin olan sade insanlara ait saf bir inançla:

-Ne bilmeyeceğim, sır olmasa buraya her gece nur iner mi? dedi.”

NAZENİN

Unutulmuş kelimelerde bu sefer, yalnızca unutulmuş bir kelimeyi değil ama aynı zamanda kaybolan bir tavrı ağırlıyoruz: nâzenîn. 

Şemseddin Sami Bey üstadımız kelimeyi şöyle tanımlıyor: 

"nâzenîn: 1. cilveli, nazlı, işve-kâr. 2. pek kıymetli olup nâz ve nimetle alıştırılmış, şımarık: nâzenînim. 3. [makâm-ı istihfâfta] maruf, âşinâ, ma'hûd: o nâzenînim de sallana sallana gelmiş. tarîk-ı nâzenîn = Bektâşi tarîkatı."

"Kenarın dilberi nazik de olsa nâzenîn olmaz" diye hoş bir sözümüz vardı. Taşranın her tarafa egemen olduğu günümüzde kenarın dilberlerinden uzak, nâzenîn bir yaşam sürmenizi dilerim... 

ŞEYH GALİP SÜNNİLERİ ve ŞİİLERİ NASIL KÜSTÜRMÜŞTÜ?

Geçenlerde Abdülbaki Gölpınarlı'nın hazırladığı Şeyh Galip derlemesini karıştırıyordum. 1953 yılında Varlık Yayınları tarafından basılan kitapta rastladığım ve Şeyh Galip'in "kabına sığmaz" özelliğine mükemmel bir örnek teşkil eden şu hadiseyi okudum. Yalnızca okumakla kalmayıp, sizlerle de paylaşmak istedim. 

(Aşağıdaki alıntı kitabın 12. sayfasındandır.)

Babası gibi Melâmî- Hamzevî neşesine sahip olan Şeyh Galip "din bakımından müsamahalı bir görüşe, inanç bakımından varlık birliği inancına, neşe bakımından da Ali'yi, öbür halifelerden üstün gören bir telâkkiye sahipti. Fakat onda bu meşrep, hiçbir vakit taassup derecesini bulamamıştı. Hattâ onun, 

"İkrârımıza ser veririz ahde kavîyüz

Biz Şâh-ı Vilâyet kuluyuz hem Alevîyüz" 

mütekerrir beytini muhtevi olan ve on iki imama aşırı bir sevgi, Yezid'e ve Ehl-i Beyt düşmanlarına taşkın bir düşmanlık duygusu belirten meşhur müseddesi, Şeyhin Şiî olduğu kanaatini uyandırmış, tekkeden Sünnîler uzaklaşmış, Galata mevlevihanesi, İranlılarla dolmuştu. Gitgide İranlıların irfan erbabından ziyade cahilleri tarafından dolup boşalan bu muhit, Şeyhi sıkmış, kendisi gibi tamamiyle Alevî bir meşrebe sahip bulunan ve yazısı da güzel olan Esrar Dede'ye, "Yâ Hazret-i Muâviye" levhası yazdırıp başucunda duran "Yâ Ali" levhasının yerine astırmıştı. Bunu gören Şiîler de ertesi hafta tekkeye uğramayınca Galip Dede, gördün mü Esrar demişti, bir şiir söyledik, Sünnîleri kaçırdık, bir levha yazdırdık, Şiîleri dağıttık, biz bize kaldık!" 

STEFAN ZWEİG'IN İNTİHAR MEKTUBU

İntihar kötü bir şeydir. Fakat daha kötüsü sanat duyusu gelişmiş, üretmenin hazzını tatmış insanların intihar etmesidir. 

Velûd bir yazar olan Stefan Zweig 1942 yılında 60 yaşındadır. Memleketi Avusturya'dan, ana dili Almanca'dan çok uzak bir yerde, Brezilya'dadır. Hitler'in Avusturya'yı yutmasından önce İngiltere'ye kaçan Zweig, ABD, Arjantin ve Paraguay'ın ardından buraya gelmiştir. 

Stefan Zweig'ın hayatı Avrupa'dır. Avrupa edebiyatının çocuğudur. 

Resim, heykel, mimari, günlük yaşamın rutinleri... her şeyiyle Avrupa'yı seviyordu. Şimdi ise, 1942 yılında, Hitler denilen canavar ordularını Avrupa'nın dört bir tarafına salmış, Zweig'ın cennetini yok ediyordu. 

Stefan Zweig bir yazardı. Yazarlar kayda geçirirler, olmuşu değiştirirler. Fakat hâlihazırda olanı değiştirmeye güçleri yetmez. Hitler'in "anavatanı" Avrupa'yı yok edişini çaresizlikle izleyen ve bu canavar yenilse bile Avrupa'nın bir daha eskisi gibi olmayacağını gören Zweig karısıyla birlikte intihara kadar verir. 

Ölmeden önce aşağıda okuyacağınız mektubu bırakır. 

(Zweig'ın intihar mektubu İsrail Millî Kütüphanesi'nin arşivindedir. Mektup, ölümünün 75. yıldönümünde ilgili kurum tarafından yayınlanmıştır.) 

"Özgür iradem ve açık bir bilinçle bu yaşamdan ayrılırken, son bir sorumluluk yerine getirilmeyi bekliyor: Bana ve işimi yapmama huzurlu bir ortam sunan harika ülke Brezilya’ya içten teşekkürlerimi sunmak. Her yeni günle bu ülkeyi daha çok sevmeyi öğrendim, ruhsal anavatanım Avrupa kendi kendini yok ettikten ve ana dilimin dünyası yok olduktan sonra, dünyanın hiçbir yerinde hayatımı bu kadar severek yeniden kuramazdım.

Ama altmışıncı yaştan sonra tam anlamıyla yeniden başlamak çok özel bir güç gerektiriyor. Ve benim gücüm yıllar süren vatansız yolculuklardan sonra iyice tükendi. Bu nedenle hayatımı doğru zamanda ve doğru bir şekilde sonlandırmamın iyi olacağına inanıyorum. Ki, hayatım boyunca tinsel uğraşım, en büyük haz kaynağım ve kişisel özgürlüğüm en yüce değerim oldu. 

Bütün dostlarımı selamlarım! Hepsine uzun geceden sonra gelen tanın kızılllığını görmek nasip olsun! Ben, her zamanki sabırsızlığımla önden gidiyorum.”

NAMIK KEMAL'İN OĞLUNDAN ATSIZ'A MEKTUP

1935 yılında, Nazım Hikmet ve Peyami Safa arasında cereyan eden kalem kavgasında, Nazım Namık Kemal’e de hücum etmişti. Bu hücum üzerine bir süre bekleyen Nihal Atsız başkalarının cevap vermesini istedi. Fakat kimseden çıt çıkmadı.

Bunun üzerine Atsız 1935 sonunda meşhur broşürü yayınladı: Komünist Don Kişotu Proleter- Burjuva Gospodin Nazım Hikmetof Yoldaşa.

Broşürde Namık Kemal hakkıyla savunuluyor, Nazım Hikmet yerin dibine geçiriliyordu. Broşür çok sayıda tebrik aldı.

Bu tebriklerin içinde en önemlisi Ali Ekrem Bolayır tarafından kaleme alınan mektuptur. Ali Ekrem Bolayır, Namık Kemal’in oğludur. Aynı zamanda Atsız’ın üniversiteden hocasıdır.

Mektup eski harflerle ve eski üslupla yazılmıştır. Önce Atsız tarafından Latin harflerine geçirilmiş şeklini; ardından Ahmet Bican Ercilasun tarafından günümüz diline aktarılmış halini yayınlıyoruz.

“Benim merdi ferd oğlum Nihal

Sana bu hitabı babamın ruhu gönderiyor, şanına şayan olduğundan sen de vicdanım gibi emin olmalısın. 

Nazım Hikmet itine vurduğun haddi te’dibi okudum. Kemal hakkında çok sözler söylenmiştir, fakat hiçbiri bu risalen kadar büyük bir selalei kalb, bir ümmanı ruh değildir. Vatan tarihinde Namık Kemal namı payidar oldukça Nihal namı güzini de yaşayacak. Böyle bir dürrei vicdanı enzarı millete arzedebildiğin için seni, Nihal gibi müstesnafitret bir evladı bulunduğu için de milleti tebrik ederim. 

Sende benim kadar Kemal’in oğlusun, yalnız o şehidi hamiyyetin hatırai ebediyyesine sürülmek istenilen şa’ibei laneti ben böyle bir hamlei sadıka ile tathir ve imha edemezdim, bazuyi himmet ü celadetine benden hezar avazei tahsin; var ol Nihal.

Cebini sauna Kemal’in revanı pakinden koparak dudaklarıma gelen busei tebcili kondururken seni bağrıma basmakla iftihar ederim evladım.”

“Benim biricik mert oğlum Nihal

Sana bu hitabı babamın ruhu gönderiyor, (onun) şanına layık olduğundan sen de vicdanım gibi emin olmalısın.

Nazım Hikmet itine vurduğun edep şamarını okudum. Kemal hakkında çok sözler söylenmiştir, fakat hiçbiri bu risalen kadar büyük bir kalp şelalesi, bir ruh ummanı değildir. Vatan tarihinde Namık Kemal namı payidar oldukça Nihal seçkin ismi de yaşayacak. Böyle bir vicdan incisini milletin gözlerine arz edebildiğin için seni; Nihal gibi müstesna yaratılışlı bir evladı bulunduğu için milleti tebrik ederim.

Sen de benim kadar Namık Kemal’in oğlusun, yalnız o hamiyet şehidinin ebedi hatırasına sürülmek istenilen lanetli şaibeyi ben böyle bir sadık hamle ile temizleyemez ve imha edemezdim. Himmet ve yiğitliğinin pazusuna benden binlerce aferin avazesi!… Var ol Nihal!

Senin saf alnına Kemal’in temiz ruhundan koparak dudaklarıma gelen müjdenin busesini kondururken seni bağrıma basmakla iftihar ederim evladım.” 

(Atsız mektubu İçimizdeki Şeytan/ En Sinsi Tehlike/ Hesap Böyle Verilir isimli broşürlerini topladığı kitaba almıştır.

Ercilasun’un mektubun günümüz diline aktarılmış halini yayınladığı eser ise kendisi tarafından kaleme alınan Atsız: Türkçülüğün Mistik Önderi’dir.)

1950 YILINDAN TORPİLCİLERE BİR CEVAP

1950 yılında torpille yükselmek isteyen Beyoğlu Vakıflar Müdürlüğü memuruna, dönemin Vakıflar Genel Müdürü’nün verdiği tarihi cevabı dikkatinize sunuyorum. Zamanın geçmesi her zaman ilerleme anlamına mı gelir? Bu sorunun cevabını da sizlere bırakıyorum. 

“Üstad-ı kâmil, Büyük Şefimiz” gibi bende eseri olmayan iddialı laflarla, tantanalı, sayfalar dolusu mektup yazacağına, otur da işinle meşgul ol!

Daha yerine ısınmadın. Terfi yolu Beyoğlu müdüründen ve müfettişlerinden geçer. Eski devir, çoktan geçti. Terfi edebilmen için, buna senin değil amirlerinin kanaat getirmesi lazımdır.

Alemin tabi olduğu kaide ve usullere elbet sen de tabi olacaksın.

Bu vesile ile de Hocamı hatırlatmakla bir densizlik daha etmiş oluyorsun. Hocanın vazifesi, mektepten çıkarmakla biter. Talebenin borcu ona layık olmaktır. Vesselam."

MEHÂBET

Önemli veya önemsiz olması farketmez, bir şeyi kaybetmenin anlamını yalnızca ona sahip olanlar bilirler.  

Türkler büyük bir imparatorluğa sahiplerdi. Zaman her şeyi olduğu gibi, onu da yıktı. Fakat yıkılan yalnızca imparatorluk değil, aynı zamanda onun doğal uzantısı olan bazı kavramlardı. Mesela mehâbet... 

Unutulmuş kelimelerin bu "sayısında" misafir ettiğimiz mehâbet ne demektir? Şemseddin Sami Bey üstadımız ünü cihanı tutan kâmûsunda şöyle izah ediyor:

"mehâbet: ["heybet"den masdar-ı mîmî] şân ve iclâl ve heybet sâhibi bir zâtı görmekten hâsıl olan ihtiraz ve hürmet ve tazîm hissi: padişahın mehâbeti; mehâbet-i hükümet."

Yahya Kemal, Türk emperyalizminin nadide bir mersiyesi olan "Süleymaniye'de Bayram Sabahı" şiirine şöyle başlar: 

"Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede

Bir mehabetli sabah oldu Süleymaniye'de"

İmparatorluk yıkıldı, yerini muhteşem bir cumhuriyetle doldurduk. Fakat çok sevsek bile kabul edelim ki, cumhuriyetin mehâbeti imparatorluk kadar olmadı. 

Ve bizler, yıkılmış bir imparatorluğun öfkeli çocukları, mehâbet kelimesini veya onun karşıladığı kavramı unutsak bile o "hissi" unutmadık. 

"Mehâbetli bir Türkiye'de" yaşamak temennisiyle... Bir başka unutulmuş kelimede görüşmek dileğiyle...

MÜBARİZ İBRAHİMOV’UN MEKTUBU

Mübariz savaşçı demektir. Fotoğraftaki kişi isminin hakkını veren Mübariz İbrahimov.

19 Haziran 2010 gece 23.30 sularında Azerbaycan ordusundan bir asker, Ermenistan sınırındaki mayınlı araziyi geçer. Tek başına bir Ermeni karakolunu, içindeki askerlerle birlikte, yok eder. Cephanesi bitene dek savaşır. Ardından şehid düşer. Bu asker Mübariz İbrahimov’dur. (İbrahimoğlu) Cenazesi Azerbaycan’da “Hamımız Mübarizik” sloganlarıyla defnedilen bu yiğit, Azerbaycan’ın ulusal kahramanıdır.

Sınırı geçmeden az önce yazdığı veda mektubunu paylaşıyorum.

Azerbaycan Türkçesi :

“Canım, atam və anam. Məndən sarı darıxmayın. İnşallah, cənnətdə görüşəcəyik. Mənim üçün bol-bol dua edin. Vətənin dar günündə artıq ürəyim dözmür. Allaha xatir bunu etməliyəm. Ən azından ürəyim sərinlik tapar. Şəhid olanadək bu şərəfsizlərin üzərinə gedəcəyəm. Şəhid olsam – ağlamayın. Əksinə, sevinin ki, o mərtəbəyə yüksəldim. Allaha ibadətlərinizi dəqiq yerinə yetirin. Çoxlu sədəqə verin. Seyid nəvəsi olaraq bunu etməliyəm. Allah böyükdür. Vətən sağ olsun. Oğlunuz Mübariz. Haqqınızı halal edin”

Türkiye Türkçesi :

“Canım babam ve anam. Bana sakın darılmayın. İnşallah cennette buluşacağız. Benim için bol bol dua edin. Vatanımın zor günlerine artık kalbim dayanmıyor. Allah rızası için bunu yapmalıyım. En azından kalbim biraz sakinleşir. Şehid olana kadar bu şerefsizlerin üzerine gideceğim. Şehid olursam ağlamayın. Aksine sevinin o makama yükseldiğim için. Allah’a ibadetlerinizi tam olarak gerçekleştirin. Çok çok sadaka verin. Seyid torunu olarak bunu yapmalıyım. Allah büyüktür. Vatan sağ olsun. Oğlunuz Mübariz. Hakkınızı helal edin.”

İNGİLTERE KRALİÇESİ II. ELİZABETH'E DİLEKÇE (H. NİHAL ATSIZ)

İngiltere tarihinin en uzun süre (70 yıl) tahtta kalan hükümdarı Kraliçe 2. Elizabeth 8 Eylül'de öldü. Soğukkanlı olmalarıyla bilinen İngilizler 10 günlük ulusal yaslarını oldukça duygulu bir şekilde geçiriyorlar. 

Eski İngiliz sömürgelerinin bir kısmı öfkeli, bir kısmı hüzünlü, bir kısmı ise kararsız. İngiliz Milletler Topluluğu'nun geleceği ne olacak, İngiliz tarihinin en uzun süre veliahtlık yapan prensi olan Kral 3. Charles ne kadar tahtta kalacak ve krallık adanın dışındaki topraklarda varlığını sürdürebilecek mi gibi sorular tartışılmaya başlandı. 

Biz bugün bu tartışmalara girmiyoruz. Aksine ironik bir yazıyı paylaşmakla yetiniyoruz: Meşhur Türk ırkçısı Nihal Atsız'ın Kraliçe 2. Elizabeth'e 1965'te yazdığı dilekçeyi...

Atsız, İngiliz Kraliçesine vazifesini yapmayan bir doktoru şikayet ediyor ve görevden el çektirilmesi için yardımını umuyor. İroninin güzel bir örneği olan bu yazıyı, muhatabının ölümünü vesile kılarak paylaşmak istedim. 

Bakın Atsız Kraliçe'ye nasıl bir dilekçe yazmış. ("Dilekçe" ilk kez Ötüken Dergisi'nin Aralık 1965 tarihli 24. sayısında yayınlanmıştır.) 

"Majeste,

Ciddî bir arıza dolayısıyla 21 Haziran 1965 günü görevime gidememiş ve mensup bulunduğum daireye bildirerek doktor istemiştim. Mensup bulunduğum dairenin resmi kâğıdı 22 Haziran’da, bana gelmesi gereken doktorun eline geçtiği halde bu doktor 25 Haziran günü öğle vaktine kadar muayeneye gelmediği için doktorun âmiri bulunan Kartal Kaymakamlığı’na dilekçe yazıp elden göndererek gelmeyen hükümet doktoru yerine belediye doktorunun yollanmasını istemiş ve derhal gelen belediye doktorunun muayene ve raporundan sonra da görevini yapmayan hükümet doktorunu Sağlık Bakanlığı’na şikâyet etmiş, insanların sağlığına karşı bu kadar kayıtsız kalan doktorun cezalandırılmasını istemiştim.

Sağlık Bakanlığı dilekçeyi işleme koyarak incelemeyi yaptırdı. İfadeler alındı ve nihayet İstanbul İl İdare Kurulu 27 Ekim 1965’te toplanarak kararını verdi. Karara göre dosyada, mahut doktorun mahkemeye verilmesine yetecek delil yokmuş. Bir doktorun muayenesine üç gün gitmemeyi suç delili saymayacak kadar iz’an ve idrakten mahrum bir kuruldan ve onlara bu mevkileri veren hükümetimden ümidi kestiğim için devletimin müttefiki olan ve Osmanlı Hanedanı’ndan sonra en asil bir hanedanın idaresinde bulunan İngiltere’nin kraliçesi siz majestelerine başvurmak zorunda kaldım.

Bu şahane kararı veren İstanbul İl İdare Kurulu Vali yerine Vali Muavini Ekrem Gönen’in başkanlığında Hukuk İşleri Müdürü Muzaffer Çağlar, Defterdar Vekili Semih Atabey, Bayındırlık Müdürü Hamdi Tekiner, Sağlık Müdürü Vekili Doktor Mehmet Bulgan, Veteriner Müdürü Hasan Ertan’dan kurulmuştur. Kurulda bulunması gereken Millî Eğitim Müdürü Halis Kurtça ile Teknik Ziraat Müdürü Necati Arat o günkü toplantıya katılmamışlardır.

Tamamıyla hukukî bir mesele olan böyle bir olayda mühendislerin, doktorların, baytarların, defterdarların karar sahibi olması bize ait garabetlerden bulunmakla beraber görevine gitmediği eldeki dilekçelerin ve resmî kâğıtların tarihleriyle yüzde yüz açığa çıkmış olan bir doktorun suçlu olduğunu böyle yüksek öğrenim görmüş yüksek memurlar değil alelade insanlar, hattâ Sovyet Rusya vatandaşları bile anlayabilirdi. Fakat yıllardır kafalar ters işlemeye alışmış olduğu için bu yüksek memurlar bu kadar açık ve seçik olayla doğru bir karara varmak erdemini gösterememişler, gülünç olduklarını bile anlayamamışlardır.

Bu müdürlerin aradıkları delil acaba benim ölmem gibi bir şey miydi? Bu soru kendilerine sorulsa hiçbir cevap veremeyeceklerine, yalnız soranın yüzüne koyun gibi bakacaklarına majestelerini temin ederim.

Bir insanın kendi hükümetinden bu kadar bezgin ve umut kesmiş olarak, müttefik de olsa, bir yabancı devletin hükümdarına başvurmasındaki ağırlığı bütün acılığı ile tadıyor ve hattâ bazen “ben Türk devletinin değil de acaba Hitit devletinin mi vatandaşıyım” diye şüpheye düşüyor ve belki hükümetimi uyarır da doğru bir davranışa sebep olurum diye bu acılığa katlanıyorum. Çünkü bizim hükümetlerimiz o kadar konukseverdirler ki kendi vatandaşlarından yüz binlercesini kaale almadıkları herhangi bir arzusunu bir yabancının, hele majesteleri gibi en yüksek mevkide bulunan asil bir şahsiyetin işaretiyle yerine getirmekte asla kusur etmezler.

Var olduğunu işittiğim İnsan Hakları diye bir beyannameye benim hükümetim de imza atmış Afrika’daki zencilerin hakları söz konusu olduğu zamanda imzasının şerefini yerine getirecek davranışlardan geri kalmamış, fakat kendi vatandaşlarından birinin sağlık hakkını apaçık hiçe sayan bir memuru suçsuz bulmuştur.

Memleketinizde adaletin eksiksiz ve katıksız alarak yürürlükte bulunduğunu işitiyorum. Türkiye’deki bazı Amerikan subaylarının Türk vatandaşlarına karşı işledikleri suçların Amerikan mahkemelerinde görülmesi hakkındaki anlaşma gibi, haksızlığa uğrayan bazı Türklerin de İngiliz idarî makamlarına başvurmasını sağlayan bir anlaşma bulunsaydı yukarıda adı geçen müdürleri derhal şikâyet eder hattâ Türk elçiliğinden hiçbir kolaylık görmeyeceğimi bildiğim halde Londra’ya kadar da gelirdim. Bu imkânlar olmadığı için böyle bir dilekçe yazıyor ve isteğimin kabul edilmesini rica ediyorum.

Majeste,

Sizden istirhamım şudur: Sevimli Başbakanınıza direktif vererek dışişleri kanalı ile Türkiye’den, görevini yapmayan doktorun cezalandırılmasını ve bu derece lâubâli bir doktoru suçsuz bulan müdürlerin işlerine son verilmesini isteyiniz. Bu istek İngiltere’nin de menfaatlerine uygun düşecektir. Çünkü akılları kafataslarının çok uzağına fırlamış memurlarla idare edilen Türkiye nihayet Tanrı’nın da sabrını taşırıp batarsa bu ulu ve kökleri tarihin derinliklerine kadar uzanmış gövdenin batışı birkaç düzine kobalt bombasının patlamasına eşit bir sarsıntı yapacak, bu sarsıntı ile yalnız Türkiye değil, bütün dünya yok olacaktır."

ATSIZ

(Süleymaniye Kütüphanesinde Görevli Öğretmen)

MUSTAFA KAFALI ve YUSUF İMAMOĞLU

(28 Ağustos Mustafa Kafalı'nın ölüm yıldönümüydü. Vefat ettiği vakit yayımladığım aşağıdaki yazıyı bu vesileyle paylaşmak istedim.) 

Halen Türk kalmakta ısrarlı olan kamuoyunun malumu olduğu üzere, 28 Ağustos 2019 Çarşamba günü Prof. Dr. Mustafa Kafalı vefat etti.

Bu vefat, Türk tarihçiliği ve Türkçülük açısından ağır bir kayıp oldu. Mustafa Kafalı bir tarih profesörüydü. Genel Türk Tarihi alanında ihtisas ve söz sahibiydi.

Yine Türk tarihçiliğinin büyük isimlerinden Zeki Velidi Togan’ın asistanlığını yapmıştı.

Türkçülük hususunda salahiyetini ise Nihal Atsız’dan aldı. Atsız’ın öğrencisi ve dostuydu. Çevresindeki insanlara lakap takmayı seven Atsız Kafalı’ya “Yamtar” diye seslenirdi.

(Mustafa Kafalı hakkında taziye veren bazıları Bozkurtlar romanındaki Yamtar karakterinin Kafalı için yazıldığını söylediler. Bozkurtların Ölümü 1946’da yayınlanmıştır. Kafalı, 1934 doğumludur.

“Orijinal” Yamtar, Hamza Sadi Özbek olmalıdır. Özbek’in erken vefatının ardından boş kalan Yamtarlık makamına Atsız, Kafalı’yı getirmiştir.

Çünkü her an Kür Şad’ın dirilme ihtimali vardır ve hayat kabul etse bile Türklük boşluk kabul etmez.

Yamtar, Mustafa Kafalı için yazılmamıştı. Fakat Kafalı, Yamtar olmak için yaratılmıştı. Hatta Kafalı, Özbek’ten daha fazla Yamtar’dı.)

İri yarı bir adam olan Kafalı Hoca hakkında çok şey söylenecektir. Çok sigara içmesi mevzubahis edilecek, ömrünce dik duruşu hatırlanacaktır.

80 öncesinin çetrefil döneminde gösterdiği cesaret Türk milliyetçiliğinin hafızasına çoktan kaydolunmuştur. Herkesin vebalı muamelesi gösterip boğmaya çalıştığı dönemde; Türkçülüğün, MHP’nin ve Türkeş’in yanında duran bir avuç insandan biriydi.

Hizmetleri unutulmayacak olan Kafalı’yı, dostu İskender Öksüz’ün daha evvel yazdığı “Doçentler Cuntası” isimli yazısının dipnotundan bir alıntı yaparak anmalıyız diye düşündüm.

“-Yusuf İmamoğlu’nun şehit edilmesi de o senelerde miydi?

– Meral Hacıeminoğlu: O yıllarda evet… Fakülte’de Necmettin’in odasında, Mertol da var.

– Oytun Şahin: Doçentlikten önce o odada Ahmet Topaloğlu, Mertol Amca ve babam otururdu. 333 numaralı oda. Tarih Bölümü’nden Türkoloji’ye girince soldan ilk oda; asistanlar odası.

– Sevgi Kafalı: Hocalar da o odaya çok gelirdi. Caferoğlu’nun en çok uğradığı oda, orasıydı. Bu olayı ben anlatayım: O gün, talebelerden bir grup, 4. katta benim odamda çay içiyorlardı. Çocukları aşağıdan kovalamışlar; bir öğrenci geldi, aşağıda Yusuf İmamoğlu’nu dövüyorlar dedi. Bunun üzerine benim odamdakiler kalkıp aşağıya indiler. Okullar tatil olmuştu, Ertuğrul’u da alıp gelmişiz. Haziran başı. Ortalık karışacak, Ertuğrul babasının yanında. Ben hemen Kafalı’nın odasına gittim, dedim ki, “Kafalı, aşağıda olaylar karışık, çocuk da yanımızda, ben çocuğu alıp gideyim”. Biz Tarih koridorundan çıktık, solcular karşı merdivenlerden grup hâlinde koşarak çıkıyorlar. Önlerinde de İmamoğlu. İmamoğlu “Hocam, beni öldürecekler!” deyince, Kafalı “Sen dur bakayım oğlum”, dedi. Bana döndü, “Siz çabuk gidin” dedi. Orada bir tabure varmış, tabureyi aldı, çevirerek fırlattı. Merdivenlerden koşarak gelenler tabureyi yiyince, iki kişi devrildi. Biz Ertuğrul’la koşar adım Türkoloji’ye girdik, İmamoğlu da girdi. Arkamızdan Kafalı da Türkoloji’ye geldi. Onlar Necmettin Ağabeylerin odasına girdiler. Biz Ertuğrul ile genel kitaplığa girdik ve silâhlar başladı. O zaman polis rektörlük çağırmazsa üniversiteye giremiyordu. Öğrencilerden iki tanesi Faruk Kadri Timurtaş’ın odasında, ikisi de Necmettin Ağabey’in kapısının yanındalar. Bir müddet sonra silâh sesleri kesildi. Rahmetli Âmil Çelebioğlu da o odadaydı. O pencereyi açtı, bizim Edebiyat Fakültesi’nin iç avlusuna bağırıyor, “Koridora kimse çıkamıyor, yaralı var, ambulans çağırın” diye.

– Mustafa Kafalı: Orayı ben anlatayım, çünkü ben Yusuf’un yanındaydım. Silâh sesleri kesilince, “Hocam ben bir bakayım” dedi. “Dur oğlum” demeye kalmadı. Kafayı uzattı, mermi kafasından girdi.

– Sevgi Kafalı: Üç defa ambulans geldi, içeriye almadılar. Biz de Edebiyat Fakültesinin Genel Kitaplığının balkonuna çıktık. Ben, “Yaralı kim?” diye bağırıyorum, fakat sesimi Âmil’e duyuramıyorum. Hatta bir ara “Yaralı da var, ölü de var” diye anladım. Dekanlıktan “Birşey yapamıyoruz, ambulans geliyor, Dev-Gençli öğrenciler fakültenin kapısını kapattı, içeriye sokmuyorlar” diyorlar. İmamoğlu böylece şehit edildi.

– Meral Hacıeminoğlu: Biz İmamoğlu’nun cenazesini Sirkeci’ye kadar geçirdik; ancak memleketine o zaman gidemedik. Çünkü İstanbul’da da tahkikat filân vardı, fakat Necmettin o kadar çok üzüldü ki, daha sonra İmamoğlu’nun ailesini ziyarete gittik.”

(Gazi Türkiyat Dergisi sayı 5, s.62-63. Güz 2009)

Adına çıkarılan vefa kitabının başlığı Atsız’ın “Hatıralar” şiirinden bir mısra idi.Mustafa Kafalı, 85 seneyi, Türklük uğruna dolu dolu teneffüs etti. Arkadaşlarının yanına mertçe gitti.

Evet Kafalı Hoca da gitti. Adını Türklüğün ölmezleri arasına yazdırarak gitti. Her daim rahmet ve saygıyla anacağız!

HAKİKAT NEREDE? (MUSTAFA KEMAL ATATÜRK)

Mustafa Kemal Atatürk tarihimizin en büyük devrimcisidir. Son devletimizin kurucusu, Kurtuluş Savaşımızın başkomutanıdır. Bizim için bunca değeri haiz olan bu büyük adamın bir de şiir merakı vardır. Hiçbir zaman şiire yeteneği olduğunu iddia etmese de alakasını hiç eksik etmemiştir. Tevfik Fikret'in "hislerinin babası" oluşu Fikret'in ölümsüz mısraları sayesindedir. 

Bugün, meraklısı tarafından bilinse de, geniş kesimlerce bilinmeyen bir şiiri paylaşmaya karar verdim. Hakikat nerede? şiirini. Şairi ise Mustafa Kemal Atatürk. 

İhtilalcilerin en güzel şiirleri yaptıkları ihtilâldir. Bize bir cumhuriyet miras bırakmış bu büyük adamın şiir kabiliyetini tartışmaya açmıyor; şiirini tahlile çalışmıyorum. Yalnızca paylaşmakla yetiniyorum. 

Bu vesileyle; içinde bulunduğumuz Ağustos ayının Türkler tarafından "Zafer ayı" olarak kabul edilmesinde emeği geçen herkesi, başta büyük Atatürk olmak üzere, rahmetle anıyorum. 

Hakikat Nerede?

Gafil, hangi üç asır, hangi on asır

Tuna ezelden Türk diyarıdır

Bilinen tarihler söylememiş bunu

Kalkıyor örtüler, örtülen doğacak,

Dinleyin sesini doğan tarihin, 

Aydınlıkta karaltı, karaltıda şafak

Yalan tarihi gömüp, doğru tarihe gidin

Asya’nın ortasında Oğuz oğulları,

Avrupa’nın Alplerinde Oğuz torunları

Doğudan çıkan biz

Nerde olsa, ne olsa kendimizi biliriz

Türk sadece bir milletin adı değil,

Türk bütün adamların birliğidir

Ey birbirine diş bileyen yığınlar,

Ey yığın yığın insan gafletleri

Yırtılsın gözlerdeki gafletten perde,

Hakikat nerede? 

Mustafa Kemal Atatürk 

TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI (TAM METİN)

Nadir Şah’ın ölümünün ardından İran’ı yöneten Türkler kontrolü sağlamakta zorlanmaya başladılar. İktidar mücadelesinin yanına iç isyanlar da eklenince İran’a kaos hakim oldu. 18. yüzyılın sonunda Kaçarlar bu karmaşaya son verdi. Fakat devlet güçsüz düşmüştü ve o arada Kafkaslar’daki topraklarına göz diken bir düşman peydah olmuştu: Çarlık Rusya’sı.

Ruslar bağımsızlıklarını elde etmelerinin ardından çok yönlü bir genişleme stratejisi belirlediler. Çünkü büyümezlerse küçüleceklerine inanıyorlardı. (Bu inanç halen sürmektedir, canlı örneğini Ukrayna'da görüyoruz.) Dört yana genişleme stratejileri çok basitti: Neresi zayıflarsa oradan saldır. Avrupa karışınca Polonya üzerinden Avrupa’ya, Osmanlı güç kaybedince Balkanlar ve Kırım’a böylece saldırdılar. 

1800'lü yılların başında Kafkasların çoğunluğunu elinde bulunduran İran Türklüğü güç kaybetmişti ve “ayı” kış uykusundan uyanarak saldırıya geçti.

19. yüzyılın başından itibaren Kaçar yönetimi altındaki topraklara çöreklenen Ruslar bazen hızlı bazen yavaş bir şekilde Kafkasların kuzeyini ele geçirdi. 1813’te imzalanan Gülistan Antlaşması’yla da kazanımlarını garantiye aldı.

Kaçarlar bu durumdan rahatsızdı. Ruslar da yeni akınlarla Kafkasların güneyini tehdit ediyorlardı. Amaçları Hazar Denizi’nin kontrolünü ele geçirmek ve bu yolun güvenliğini Kafkaslar üzerinde almaktı. Çıkar çatışması ikinci bir savaşı zorunlu kılıyordu.

1826’da kılıçlar çekildi. İki yıla yakın zaman da kınlarına sokulmadı. Sonuçta yine Ruslar kazandı.

Moskova’ya akın düzenlemek için yola çıkan Kaçarlar, Kafkasların tamamını kaybetti. Hatta barış müzakereleri sürerken bir kısım Rus birlikleri Tebriz’e girmişlerdi. Bu şartlar altında Türk tarihinin en rezil antlaşmalarından birisi Kaçarlar tarafından imzalanmak zorunda kaldı. Bu antlaşma Bozkuş Dağı’nın eteklerindeki bir köyde imzalanmıştı: Türkmençay.

İsmini müzakerelerin yapıldığı köyden alan Türkmençay Antlaşması, 10 Şubat 1828 tarihinde Çarlık Rusyası ile Kaçar Hanedanının yönetimi altındaki İran arasında imzalanmıştır. (Protokolün ekleriyle beraber nihai onanma tarihi ise 29 Temmuz 1828’dir.) Antlaşma Rusça ve Farsça iki nüsha olarak imza edilmiştir.

Türkmençay Antlaşması Sovyet Rusya ile yine Kaçar Hanedanı yönetimindeki İran arasında 26 Şubat 1921’de imzalanan “karşılıklı tanınma” antlaşmasının 11. maddesiyle geçersiz kılınmıştır. 93 sene yürürlükte kalan bu antlaşma geçersiz kılınsa da bugün dahi Kafkaslar’da yaşanan birçok problemin ana kaynaklarından birisini teşkil etmektedir.

Türkmençay Antlaşması ile Rusya Hazar Denizi’nin kontrolünü ele geçirmiştir. Bu kontrolü sürdürebilmek ve Kafkaslardan yönelecek tehditleri kesebilmek amacıyla bölgede bugün Ermenistan olarak bilinen devletin nüvesini oluşturmuştur. Ermenilerin Hristiyan ve aynı zamanda Rus dostu oluşları Kafkaslara hakim olan Müslüman-Türk nüfusa ket vurma amacıyla kullanılmalarına sebep olmuş; bereketli topraklarda imtiyazlı bir şekilde oturma isteğiyle olacak Ermeniler bu duruma ses çıkarmak bir yana gayet memnun kalmışlardır.

Fakat Türkmençay’ın esas yıkıcı etkisi Azerbaycan Türklüğü üzerinde olmuştur. Her ne kadar Türk (Kaçar) bir hanedan tarafından yönetiliyor olsa da artık bir Fars devleti görüntüsü veren İran ile 3. Roma iddiasıyla meydana atılan Rusya, Azerbaycan Türklerinin kaderini tayin etmiştir. Bu antlaşmayla Azerbaycan, resmi olarak Kuzey ve Güney diye bölünmüştür. Kuzey Azerbaycan Rus, Güney Azerbaycan ise Fars hegemonyasında kalmıştır.

Kuzeydeki Rus hakimiyeti 1918’de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla sekteye uğrasa da 1920’de tahkim edildi. Kuzey Azerbaycan bağımsızlık için 1991 yılını beklemek zorunda kaldı. Bağımsızlığa rağmen, Rusya’nın desteklediği Ermenistan Devleti Kuzey Azerbaycan’ın bir kısım topraklarını halen işgal altında tutmaktadır. 

Güney Azerbaycan ise 1828’den 1920’lere dek İran hakimiyetinde ama Rus etkisinin de sürdüğü bir cenderede kaldı. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Rus etkisinin azalması ve İran’ın iç karışıklıklarından istifadeyle bağımsızlık çalışmaları yürütülse hatta kısa süreli bir devlet dahi kurulsa da Güney Azerbaycan İran sınırlamasından kurtulamadı. 2. Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte aynı çabalar canlanıp kısa süreli bir hükümet tesis edilse de, fazla sürmeden tarihten silindi. İran hegemonyası günümüzde de sürmektedir.

Güney ve Kuzey Azerbaycan dolayısıyla Kafkas Türklüğü, bu vesilesiyle de Türk Dünyası açısından kritik bir önemde bulunan 16 maddeden müteşekkil Türkmençay Antlaşması’nın tam metnini dikkatinize sunuyorum:

Madde 1: Rusya İmparatoru Hazretleri ve İran Şahı Hazretleri arasında, onların mirasçıları ve taht varisleri, onların devletleri ve karşılıklı surette tebaaları arasında bundan sonra ebedi barış, dostluk ve tam antlaşma olacaktır.

Madde 2: Rusya İmparatoru Hazretleri ve İran Şahı Hazretleri saygıyla kabul ederler ki, anlaşmaya varan taraflar arasında meydana gelmiş ve bugün sona ermiş savaşla Gülistan Antlaşması’nın yürürlüğünden doğan karşılıklı yükümlülükler de sona ermiştir. Taraflar mezkur Gülistan Antlaşması’nı Rusya ve İran arasında yakın-uzak geleceğe barış ve dostluk ilişkileri tesis edecek bugünkü şartlar ve kararlarla değiştirmeği gerekli bulmaktadırlar.

Madde 3: İran Şahı Hazretleri kendi adına ve kendi mirasçıları ve varisleri adına Aras Nehri’nin her iki sahili üzerinde bulunan İrevan Hanlığı’nı ve Nahçivan Hanlığı’nı Rusya İmparatorluğu’nun tam mülkiyetine devredecektir. Şah Hazretleri bugünkü anlaşmanın imzalanmasından itibaren altı aydan geç olmayarak, yukarıda adları geçen her iki Hanlığın da yönetimindeki tüm arşivler ve kamu belgelerini Rusya yönetimine teslim etme vaadinde bulunur.

Madde 4: Tarafların rızasıyla her iki devlet arasında sınırlar aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: sınır hattı Türkiye topraklarının ucundaki Küçük Ağrı’nın zirvesinden kenarda düz istikamette en yakın noktadan o dağların zirvesinden geçer; buradan eğilimle Ağrı dağının güney tarafından akan Aşağı Karasu çayının yukarılarına denk gelir, sonra sınır hattı o çayın akarı üzerindeki Şerur’un Aras’a döküldüğü yere dek devam eder. Bu mıntıkadan Abbasabad kalesine dek Aras Nehri’nin yatağı doğrultusunda devam eder. Burada kalenin Aras’ın sağ sahilinde yerleşen yabancı istihkamlar yanında 1/2 “Rus versti” eninde bütün istikametlerde çevrelenecek ve o çevredeki toprak alanı büsbütün Rusya’ya ait olacaktır ve bugünden itibaren iki ay içinde kesinlikle ayrılacaktır. Sınır hattı o yerden, belirtilmiş çevrelemenin doğu tarafından Aras’ın sahiline birleştiği yerden itibaren bir daha nehrin yatağıyla Yeddibulag’a uzar. Burada İran toprakları Aras Nehri yatağı boyunca 21 “Rus versti” uzayacaktır. Sonra sınır Muğan ovasıyla Bolgarçay’a dek, Adınabazar ve Sarıkamış çaylarının birleşmesinden 21 “Rus versti” aşağıdaki topraklara gider. Sınır buradan Bolgarçay’ın sol sahili ile yukarı, adları zikredilen küçük Adınabazar ve Sarıkamış çaylarının birleştiği yere dek, sonra Doğu Adınabazar nehrinin sağ sınırı üzere onun yukarılarına dek devam eder, buradan ise Cikoir yüksekliğinin zirvesine dek devam ki, o yükseklikten Hazar Denizi’ne dökülen bütün sular Rusya’ya ait olacaktır, İran tarafa akan bütün sular ise İran’a ait olacaktır. Burada iki devlet arasındaki sınır dağ zirveleriyle belirlenir. Karara alındığı üzere onların Hazar Denizi’ne doğru inişi Rusya’ya ait olacaktır, diğer taraftaki inişi ise İran’a aittir. Cikoir yüksekliği zirvesinden, Talış’ı Erş bölgesinden ayıran dağlar üzere Gemerkuh’un zirvesine dek geçer. Suların akarını iki yere bölen dağların başı, yukarıda Adınabazar’ın yukarı akarı ve Cikoir zirvesi arasındaki alanla ilgili ifade edildiği üzere, burada da ayrıca sınır hududunu oluşturacaktır. Sonra sınır hattı suların akarına ait yukarıda yer alan kurallara kesintisiz uymakla Gemerkuh’un zirvesinden Züvand ve Erş bölgelerini ayıran dağ silsilesi üzere Velgic dairesinin sınırlarına dek uzayacaktır. Böylelikle adı geçen dağın zirvesinden karşı tarafta yerleşen kısmı istisna olmakla Züvand bölgesi Rusya’ya katılacaktır. Her iki devlet arasındaki sınır hattı su akınının yukarıda geçen kuralarına daim uygun olarak, Velkic bölgesi sınırından Kloputa’nın zirvesi ve Velkic bölgesindeki dağların ana silsilesi üzere Astara çayının kuzey başlangıcına dek, buradan o çayın yatağı boyunca Hazar Denizi’ne döküldüğü yere dek devam edecektir ve burada da Rusya topraklarını İran’dan ayıracak sınır hattı bitecektir.

Madde 5: İran Şahı Hazretleri Rusya İmparatoru Hazretlerine samimi dostluğunun ispatı olarak, bu maddeyle gerek mirasçıları ve İran tahtının varisleri adına, yukarıda belirtilmiş sınır hattı arasında ve Kafkasya sıradağları ve Hazar Denizi arasında yer alan tüm toprakların ve tüm adaların, bununla birlikte söz konusu memleketlerde yaşayan tüm göçebe ve diğer halkların ebediyen Rusya İmparatorluğu’na ait olduğunu görkemli bir şekilde tanır.

Madde 6: İran Şahı Hazretleri her iki devlet arasında meydana gelmiş savaşla Rusya İmparatorluğu’nun uğradığı büyük miktarda zarara, ayrıca Rusya tebaasının uğradığı kurbanlara ve kayıplara saygı göstergesi olarak, onların karşılığını para tazminatıyla karşılamayı üstlenir. Sözleşme tarafları o mükafatın meblağını on kuruş tümen raice veya yirmi milyon gümüş manat olarak kararlaştırmıştır. Zamanı, ödeme şekli ve güvencesi ise bu anlaşmaya dahil edilebilecek özel anlaşmada kararlaştırılmıştır.

Madde 7: İran Şahı Hazretleri oğlu Şehzade Abbas Mirza’yı kendi mirasçısı ve tahtın varisi tayin etmek iltifatında bulununca, Rusya İmparatoru Hazretleri dostluk ilişkilerini ve bu varislik kuralının tasdikine yardım etmek arzusunu açık şekilde ispatlamak için bundan sonra Şehzade Abbas Mirza Hazretleri’nin simasında İran tahtının mirasçısı ve varisini, onun tahta çıkmasından sonra ise onu o devletin kanuni hükümdarı olarak kabul etmek yükümlülüğünü üstlenir.

Madde 8: Rusya’nın ticaret gemileri, önceki kaideler üzere Hazar denizinde ve onun sahilleri boyunca serbest seyrüsefer etmek hakkına sahiptir; gemi kazası durumlarında İran’da onlara her tür yardım edilecektir. Bu şekilde İran ticaret gemilerine de Hazar denizinde önceki kaideler üzere seyrüsefer etme ve Rusya sahillerine yer alma hakkı verilir ve orada gemi kazası durumlarında onlara karşılıklı surette her türlü yardım gösterilecektir. Savaş gemileri konusuna gelince, eskiden olduğu gibi sadece Rus askeri bayrağı altında olan savaş gemileri Hazar denizinde yüzebilirler. Bu nedenle istisnai hukuk bugün de onlara tanınmıştır ve taraflar onaylar ki Rusya dışında hiçbir devletin Hazar denizinde savaş gemileri bulunamaz.

Madde 9: Rusya İmparatoru Hazretleri ve İran Şahı Hazretleri her şekilde onlar arasında bu kadar mutlulukla elde edilmiş barış ve dostluğu tesis etmeyi arzulayarak, geçici talimatların yerine getirilmesi veya daimi kılmak için birbirlerine gönderilecek sefirlerinin, bakanlarının ve maslahatgüzarlarının, onları birleştiren samimi dostluğa ve yerel adetlere uygun olarak ihtiramla kabul edilmesini karşılıklı surette reva bilirler. Özel protokolle tarafların uyması için bu içerikte merasim kararlaştırılacaktır.

Madde 10: Rusya İmparatoru Hazretleri ve İran Şahı Hazretleri her iki devlet arasında ticaret ilişkilerinin yeniden başlatılması ve genişletilmesini barışın tesis edilmesinin en hayırlı sonuçlarından biri olarak addettikleri için tam karşılıklı rızaya dayanarak hüküm vereceklerdir ki; ticarete hakemlik edilecek ve karşılıklı surette tebaanın güvenliğine ait olan bütün emirler mutlulukla düzene sokulacak ve onlar onu karşılıklı surette müvekkiller tarafından imzalanacak bu barış anlaşmasının bir kısmı addedilen ve ona ilave edilen özel belgeyle açıklayacaklardır. İran Şahı Hazretleri, önceleri olduğu gibi Rusya’ya ticaretin yararına, gereken her yere konsolosluk ve ticaret temsilcileri atamak hakkı verir ve her ikisinin maiyetinde on kişiden fazla olmayacak konsolos ve temsilcileri, rütbelerine uygun onur ve üstünlüklerinden yararlanmaları için himaye etme yükümlülüğünü üstlenir. Rusya İmparatoru Hazretleri İran Şahı Hazretlerinin konsolos veya ticaret temsilcilerine ilişkin kararına tam uyulması vaadini verir. İran hükümetinin Rusya temsilcisi veya konsolosuna gerekçeli şikayeti olarsa, Rusya nazırı veya onun Şah Hazretleri sarayı yanında işler müvekkili veya onların doğrudan reisi kendi mülahazasına göre suçluyu vazifesinden uzaklaştırabilir ve bu göreve geçici olarak başka bir şahsı atabilir.

Madde 11: Karşılıklı surette tebaanın tüm talepleri ve savaşla durdurulmuş diğer işler barış tesis edildikten sonra adil bir şekilde onarılacak ve çözülecektir. Karşılıklı şekilde tebaanın kendi aralarında bu veya diğer hükümetin hazinesine anlaşma yükümlülükleri derhal ve tam şekilde sağlanacaktır.

Madde 12: Barışa varmış taraflar tebaanın çıkarı için kendilerinin umumi rızasıyla karşılıklı şekilde aşağıdakileri kararı almışlardır: Onlardan Aras’ın her iki tarafından taşınmaz mülkiyete sahip olanlara, mülkiyetlerini satmak için üç yıl süre verilecektir. Fakat Rusya İmparatoru Hazretleri ona ait olduğuna göre, eski İrevan serdarı Hüseyin Han’ı, kardeşi Hasan Han’ı ve Nahçivan eski hükümdarı Kerim Han’ı bu iltifatlı ferman dışında tutar.

Madde 13: Sonuncu veya bundan önceki savaş sırasında esir alınmış her iki tarafın bütün savaş esirleri, bununla beraber her iki hükümetin ne zamansa esir düşmüş tebaası karşılıklı olarak serbest bırakılmalı ve dört ay içinde iade edilmelidir. Esirlerin yiyecek ve diğer yaşamsal ihtiyaçları karşılanmalı ve onları kabul etmek ve sonraki yaşam yerine gönderme emri vermek için her iki taraftan ayrılmış komiserlere vermek için Abbasabad’a gönderilecektirler. Anlaşmaya varan taraflar her iki taraftan esir düşmüş fakat bulundukları yerin uzaklığına veya diğer bir nedene veya duruma göre belirtilmiş müddette iade edilemeyecek tüm savaş esirlerine, ayrıca Rusya ve İran tebaasına bu şekilde muamele yapacaklardır. Her iki devlet bunların her zaman talep edilmesinde kendine mutlak ve sınırsız hak verir ve esirler tespit edilirse veya onlarla ilgili talepler alınırsa karşılıklı şekilde iade edeceklerini taahhüt ederler.

Madde 14: Anlaşmaya varan taraflardan hiçbirisi sonuncu savaşın başlanmasına dek veya o dönemde diğeri tarafına geçmiş firarların ve ihanet etmişlerin iadesini istemeyecektir. İran hükümeti bu mültecilerden bazılarının ve onların eski yurttaşlarının veya hakimiyeti altında bulunanların garazlı ilişkilerinden karşılıklı surette meydana gelebilecek zararlı sonuçları önlemek için bugün veya sonraları Rusya hükümetinin isimlerini belirttiği şahısların Aras’la Çara Nehri’nin, Urmiye gölünün ve Kızılüzen çayının Hazar Denizi’ne döküldüğü yer arasında tesis ettiği huduttaki topraklarında olmasını yasaklayacağı yükümlülüğünü kabul eder. Rusya İmparatoru Hazretleri kendi tarafından İran mültecilerinin Karabağ ve Nahçivan Hanlıklarında ve İrevan Hanlığı’nın Aras Nehri’nin sağ sahilinde yerleşen bölmesinde yurt edinmesine veya yaşamasına herhangi bir kararda izin verilmeyeceğini vaat eder. Fakat sadece resmi rütbe taşıyan veya belli makam sahibi olan şahıslara; özel temsilcileri, nasihat ve gizli ilişkileriyle geçmişte onların idaresinde veya hakimiyeti altında bulunmuş önceki yurttaşlarına zararlı etki gösterebilen han, bey ve dini makamlar veya mollalarla ilgili bu şart geçerlidir ve geçerli olacaktır. Genel olarak her iki devletin sakinlerine gelince, taraflar her iki tarafın bir devletten diğerine geçmiş veya bundan sonra geçecek tebaasının onların geçtiği hükümetin izin verdiği her yerde yurt edinebilecekleri ve yaşayabileceklerine dair karara varırlar.

Madde 15: Şah Hazretleri kendi devletine asayişi geri getirmek ve tebaasından bugünkü anlaşmayla bu kadar mutlulukla sona ermiş savaşta yaşanmış faciaları daha da artırabilen her şeyi bertaraf etmek gibi hayırlı, kurtarıcı niyetle hareket ederek, Azerbaycan adlı vilayetin tüm ahalisini ve memurlarını büsbütün ve tam bağışlar. Hangi makama sahip olmasına bakılmaksızın hiç kimse kendi hareketine veya savaş boyunca veya Rus Ordusunun adı geçen vilayeti geçici olarak işgal ettiği sırada davranışına göre takip, dini inancına göre aşağılamaya maruz bırakılmayacaktır. Bunun dışında o memur ve sakinlere bu günden itibaren kendi ailesiyle birlikte İran vilayetinden Rusya’ya serbest geçmek, hükümet ve yerel yöneticilerin herhangi bir engeli olmadan onların satılık malına veya mülkiyetine ve eşyalarına gümrük ve vergi uygulanmadan taşınan mülkiyetini götürmek ve satmak için bir yıl zaman tanınır. Taşınmazlara gelince, satılmaları veya şahısların kendi iradeleriyle tasarrufta bulunmaları için beş yıllık bir süre belirlenir. Fakat bu bağışlanma burada geçen bir yıllık süre sona erene dek mahkeme cezası düşen suçlu veya suç işlemiş şahıslara uygulanmaz.

Madde 16: Müvekkiller bu barış anlaşması imzalandıktan sonra, karşılıklı şekilde ve acil olarak, askeri operasyonların düzenlenmesine ilişkin her yere haber ve gereken fermanları iletmelidir. Aynı içerikte iki nüsha olarak düzenlenmiş, her iki tarafın müvekkilleri tarafından imzalanmış, onların armalı mühürleriyle onaylanmış ve karşılıklı olarak birbirilerine verilmiş bu barış anlaşması Rusya İmparatoru Hazretleri ve İran Şahı Hazretleri tarafından tasdik edilmeli ve onanmalı ve onların imzaladığı onama metinleri törenle her iki tarafın müvekkilleri tarafından dört ay içinde veya mümkün oldukça kısa sürede değiş-tokuş edilmelidir. Şubat ayının 10’unda İsa’nın doğumunun 1828. yılında Türkmençay köyünde imzalanmıştır.

GANİ BEY'İN İTLÂFINA TÂRİH (ALİ EMİRİ EFENDİ)

Tam bir eski zaman adamı olan Ali Emiri Efendi'nin hayatıyla ilgili şu yazıyı okurken aklıma, divanında da yer verdiği, bir kaside geldi. Bu aslında eskilerin tarih düşürme dedikleri sanatın bir örneğiydi.

"Yâverân-ı şehriyâriden Toptanzâde Haydar Gani Bey'in itlâfına târih" başlıklı kasidede bahsi geçen Esad Paşa'nın kardeşi Gani Bey'le ilgili bir şeyler yazıp sonra da şiiri paylaşmayı düşündüm. 

Fakat bununla ilgili de iyi bir yazının zaten yazılmış olduğunu keşfettim. Bu yüzden "Kabadayılık Vakası Politik Gerilime Dönüştü: Tiranlı Gani Bey" başlıklı yazının linkini paylaşmakla ve Haydar Gani Bey'le ilgili özet bilgi vermekle yetinecek, ardından Emiri Efendi'nin düşürdüğü tarihi dikkatinize sunacağım. 

Nüfuzlu bir Arnâvud ailesi olan Toptanilerin, iyi silah kullanan ve askerlikle kabadayılığa aynı anda alâka duyan bir üyesi olan Haydar Gani Bey; Abdülhamid'in isyan etme potansiyeli barındıran kişileri başkentte görev vererek alıkoyma siyasetince ömrünün mühim kısmını İstanbul'da geçirdi. Önceleri Arnavutluk mıntıkasında eşkıya iken, sonraları padişahın yaverleri sırasında yer aldı. 

Kabadayılığa olduğu kadar hovardalığa da düşkün olan ve "otuz üçlük tespih taşır" gibi taşıdığı silahını olur olmadık yerde çıkarıp kullanan Gani Bey, el koyduğu paraları fakirlere dağıtmasını da bilirdi. Bu yüzden geniş bir kesim tarafından sevilen, yine geniş bir kitle tarafından da korkulan birisiydi. 

Eski takvimle 1316 yılında (Miladi 1899-1900'e tekabül eder) su testisi su yolunda kırıldı ve Gani Bey bir suikasta kurban gitti. Ali Emiri Efendi'nin düşürdüğü tarih, işte bu vakayı anlatır. 

Emiri Efendi'nin Haydar Gani Bey'le ne gibi bir münasebeti vardı? Rumeli topraklarında da çeşitli görevler yapan Emiri Efendi, görev esnasında Gani Bey'le tanışmış olabilir. Belki de İstanbul'da, ikisinin de sevdiği, Sultan Abdülhamid'in idaresinde kaynaşmışlardır. Veyahut Gani Bey'in yardımcı olduğu kişilerden birisi de Ali Emiri Efendi'dir. Bir ihtimal ise hiç tanışmamış olmalarıdır. Çünkü şairler bazen hiç tanımadıkları insanlara da şiirler yazarlar.

Burası bize kapalı olmakla beraber, Mustafa Uğurlu Arslan'ın Ali Emirî Efendi ve Divanı başlıklı yüksek lisans tezinde yer verilen (s. 239-41) bu şiiri ayrıntıseverlerin dikkatine sunmak istedim. 

"Yâverân-ı şehriyâriden Toptanzâde Haydar Gani Bey'in itlâfına târih

(Fe'ilatün Fe'ilatün Fe'ilatün Fe'ilün)

Yâverânından idi pâdişâh-ı zîşânın

(Vah Haydar Gani Bey) eyledi 'azm-i ukbâ

Ana (Haydar Gani) târih-i velâdet olmuş 

Vâlidi etmiş idi ismini târîh-i imlâ

Lutfuna mazhar idi hazret-i şâhen-şâhın

Rütbesin dem-be-dem eylerdi sadâkat 'lâ

Kaymakâm olmuş idi silk-i nizâmiyede hem

Devlete çok daha hizmet edecekdi îfâ

Arnâvud kavm-i necîbinden idi saff-der idi 

Hayli gürbüzdü dilâverdi şecâ'at-pîrâ

Vak'a-i zâilede gayret-i şîrâne ile

Etdi Yunanlıların kalbine dehşet ilkâ

Rumeli beylerinin eşheri Toptanzâde

Nesl-i pâkinden idi ol güher-i bî-hemtâ

Ced-be-ced silsîle-i nesli ekâbirden idi

Cedd-i pâkiydi Süleyman Paşa Kaplan Paşa

Nâgihân vurdu şehîd etdi anı bir nâkise

Vaz'-ı dostanede olmuşdu o hâin peydâ

Etdiler böyle mihnetlik ile ânı şehîd

Yoksa mümkün mü mukâbil gelebilsin a'dâ

Genç iken oldu kazâ kurşûnunun kurbânı

Kimseye bâkî değil âh şu fânî dünyâ

Ola lutf-u Hak ile sabr-ı cemîle mazhar

Ah vâlâ-güher-i ekber Es'ad Paşa

Geldi bir hâtif-i gabî dedi gevher-târîh

Kıldı Haydar Gani Bey dar-ı cinân-ı me'vâ

(1316)"

EYVALLAH (EMİNE IŞINSU)

Emine Işınsu Hanım vefat ettiğinde bu yazıyı paylaşmak istemiştim fakat onun yerine günün önemine daha çok uyan Tarık Buğra'nın yazısını tercih etmiştim. Geçenlerde arşivi karıştırırken bir yerlere kaydettiğim bu yazıyı buldum ve paylaşmaya karar verdim. İnternet araması yapana kadar daha evvel paylaşılmadığını sanıyordum. Meğer birkaç site benden evvel davranmışlar, iyi de yapmışlar. Fakat bu vaziyet benim de bu yazıyı paylaşmama engel teşkil etmiyor. 

12 Eylül (1980) İhtilali'nin ardından yurtdışına çıkmak durumunda kalan Işınsu, bu yazısıyla Töre'ye veda ediyordu. Belki de, yalnızca on yıldan beri çıkardığı Töre'ye değil, çok daha fazla şeye veda ediyordu. Neyse ki aradan geçen yıllarda ülkesine dönebildi. Yeni kitaplarla Türk edebiyatına ciddi katkılarda bulundu. Fakat yine de zamanında "Eyvallah" demenin rahatlığını ve huzurunu hep taşıdı, zannediyorum. 

Emine Işınsu'yu bir kez daha rahmetle anarken, Töre Dergisi'nin Haziran 1981 tarihli 121. sayısının 3-6 sayfaları arasında yayımlanan "Eyvallah" yazısını dikkatinize sunuyorum.  

“Şen Olasın Halep Şehri”

Geçen ay Hüseyin Mümtaz, “Acaba Yazmalı mı Yahut Donkişotluk”  başlıklı yazısını masamın üzerine bırakıp, gitmiş. Okudum… Hani gülmekle ağlamak arası bir hâl vardır: İnsan güleyim der beceremez, ağlayım der gözyaşları sanki bir yumru olup boğazı ile göğsü arasında bir yerlere sıkışmıştır... Ağlayamaz. Ağzına bir acılık yayılır ve ta içinde ıslak bir hüzün duyar. İşte öyle bir hâl. Sağnak ertesi fakat güneşten de hiç haber yok! Yazının sonuna Töre’nin notunu ilâve ettim, o an kararlıydım on yıllık bir hikâyeyi anlatmaya ve Töre Ailesi’ne katılalı henüz üç yıl bile dolmadığı hâlde, dergiyi böylesine benimsemiş olduğu için Hüseyin Mümtaz’a, minnetlerimi sunmaya. Eh bunca yıl övgünün de, yerginin de her türlüsünü dinledik; hatâlarımızı bağışlayanlar, hiç suçumuz günahımız olmadığı hâlde bize fena hâlde kırılanlar, küsüp darılanlar oldu. Fakat on yıl içinde yazarlarımız arasında hiç kimse Töre’yi Hüseyin Mümtaz kadar benimseyip, mühimseyip, öz çocuğu ile hemayar tutmadı. Bu yüzden o hırpalayış benim ve sanırım bütün okuyucularımın nazarında pek değerlidir. Kişi gerçekleri görebildiği ve açıkça itiraf ettiği nisbette hatâlardan uzaklaşabilir. Bunu bilmez değilim, “nefs muhasebesi”ne büyük hürmetim var. Fakat tabii, keşke diyorum... Hüseyin Mümtaz’a o makaleyi yazdıracak kadar, takatten düşmeseydi Töre. Gönül istiyor bunu. Hangi “bizden gönül” istemez ki… Ben ona; "Kardeşim matbaa" diyorum, falanca masraflardan yakınıyor ve sorular hep Ekrem Tektaş’a yöneliyor! Neden?.. Nedeni var mı, Ekrem, Töre’nin isimsiz sahiplerinden, benimseyişi paylaşıyoruz onunla, bundan ötürü o, herhangi biri gibi çıkıp şu kusur var, bu kusur var diye içini boşaltıp, küsüp gitmiyor. Istırap çekiyor. Çileye omuz veriyor…

Evet, on yıllık çile. Anlatmaya niyetli idim, şimdi ise ne lüzumu var, diyorum.. Tekrar tekrar yaşamaya ve yaşatmaya. 1969’un Ocak ayında "Ayşe" ismiyle yayına başlıyan dergi, 1971 Haziranında “Töre” olurken, belki tarafsız bir gözle acınacak, gülünecek fakat hakikaten saf, pırıl pırıl bir heyecan içindeydik. Ayşe’nin hesapları kapanmış, elimizde beş kuruşumuz yok. İşe, iki bin lira borç alarak başlıyoruz. İstanbul’da, ilerde Töre Ailesi’nin çekirdeğini teşkil edecek olan kıymetli yazar arkadaşlarla yaptığımız toplantıda biri çıkıp, kaç paranız var, diye soracak diye ödüm patlıyor. İki bin lira elbet, o zaman için dahi komik, küçümsenecek bir meblağ. Bunu itiraf ettiğim takdirde, vazgeçebilirler endişesindeyim. Kimse sormuyor. Bilâkis büyük bir heyecan ve sevgi ile hizmet sunmayı vadediyorlar.

O zamanlar haftalık yayınlanan ve günlük politikayı aksettiren Devlet Gazetesi’nden başka dergimiz yok. Fikir ve sanat alanında boşluğu dolduracak, Türk milliyetçiliğine hizmet edecek ve genç beyinlere yol gösterecek bir mecmuanın ihtiyacı içindeyiz. Bu meselede, herkes hemfikir.

O halde TÖRE!.. El birliği, gönül ve fikir birliği ile yola çıkıyoruz. Dündar Taşer Bey, ilk sayının “Sunuş” yazısını yazıyor ve şöyle söylüyor: “Düşünce eşkiyalığından şikâyet edenler, fikir jandarmalığını niçin omuzlamazlar? (…) Artık ayılmak zorundayız, yıkıcı neşriyatın bir kaç senede eriştiği hedef ortadadır. Cinayetler, tahripler, baskınlar hep bu yazıların sonucudur. Yine de her şey geçmiş değildir. Tehlikeler savulmamıştır. Millet ve ülke birliğini aziz tutan insanların varlığımız ve bütünlüğümüzü kurtarmak, korumak ve yüceltmek için ilim, fikir ve emeklerini gençliğe sunup, onun asil ruhunu millî ateşle tutuşturmak çabalarını birleştirecekleri güne kadar da, tehlike devam edecektir.”

Rahmetli Dündar Taşer Bey, bir falcı değildi fakat ileriyi çok iyi görebilen bir insan olarak, 1971 yılının Haziran ayındaki makalesinde, memleket gerçeklerine ışık tutarken, endişelerimizi aksettiriyor, millet ve ülke birliğini aziz tutan kişilere sesleniyordu.

Bizler ise o saf, o pırıl pırıl heyecanla işe başladık ve yürüdük. Bütün duygularımız seferber olmuştu, koşacağımızı hattâ uçacağımızı ümit ediyorduk. Dedim ya, saflık işte. Yürürken topallamaya, tökezlemeye başladığımız zaman, ancak öğrendik ki, “hizmet aşkı” kaliteli bir dergi çıkarmak ve yürütmek için yeterli değilmiş. Hiç değilmiş.

Meğer önce, dayanacak bir sermaye bulmak gerekiyormuş. Şöyle büyük bir gazete yahut para babalarından birinin desteği. Ve ne acıdır ki, Türkiye’de -en azından- Türk’ü küçümsemek lazımmış, Hani “kızıl” olmasanız bile, “pembe” tonların türküsünü tutturmak, pembe tonlarla fikir ve sanat yapmak gerekiyormuş. İşte Hüseyin Mümtaz’ın gösterdiği o naylon kaplı, kuşe kapaklı dergiler.. Hangisi Türk’ün yanındadır ve hangisi büyük sermayeye dayamamıştır sırtını? Türk’ü değerli bilip, binlerce yıllık değerlerine sahip çıkmamak, milleti ve ona ait ne kadar kıymet varsa, örtüp saklamak… Bölüp parçalamak gerekiyormuş, insan haklarından, hürriyetlerinden bahsedip, Afrika ormanlarının sık dalları arasında dolaşmak ama komşumuz Bulgaristan’da, Yunanistan’daki meselâ, esir Türkler’den hiç bahsetmemek lazımmış.

Muş, miş, mış. Üslûp masal üslûbu olsa da, şu yazdıklarım maalesef Türkiye’nin gerçekleridir. Çok söylendi, çok yazıldı. Tekrarlamak abes. M. Çınarlı, Hisar’ı kapatırken; elin topuna, uçağına karşı, piyade tüfeği ile karşı çıkılamayacağını, söylemişti.

Doğru.. Ve dayanmaya kalkarsanız, sonucu görüyorsunuz. H. Mümtaz’ın sıraladığı ve sıralayamadığı bir sürü kusur. Şu satırları Haziran sayısı için yazıyorum, Mayıs sayısı dizilmiş hâlde matbaada kâğıt bekler. SEKA’ya çoktan yatırdık paramızı, daha Ankara’ya ulaşmadı. 3. hamur, 54 gram!

Piyasada aynı kâğıdı iki misli fiata bulmak mümkün, mümkün.. ama!

Topallamak, tökezlemek derken., yukarda saydıklarım mı tek engel?Hayır…

Bizim ne şahâne tembellerimiz vardır; semaverlerde çay, paketlerde sigara tükenir ama, sohbetleri bitip tükenmez. Onlar, yazı yazmazlar… Lâf ebeleridir, lâfla peynir gemisinin bile yürüyemiyeceğini bilmezler. Mi?.. Bilirler de, işte şu şahane tembellik! Sonra bir iki milliyetçi kuruluşun tertip ettiği seminerlerde görünen belirli simalar vardır, onlar hep vardır, münazaralarda hâzır ve nâzırdırlar, size ve cümleye vatanın nasıl çöktüğünü ve nasıl kurtulacağını pek iyi öğretirler. Ama yazı yazamayacak kadar meşguldürler. Öyle, ürkek demiyelim.. meşgul olanlarımız vardır. Pek nazlı, çabuk kırılan, yahut sırf, meselâ ben çok sigara içiyorum diye Töre’yi karalayanlar yahut ben kadın haklarını savunuyorum diye, dergiyi batıranlar, duyguyu fazla bulanlar yahut duygusuzlukla suçlayanlar, söz verip de, sözlerini tutmayanlar vardır.

İç kemirgenler de vardır; dedikodu makinaları. Sol veya sağ yobazın ithamlarını sıraladığını hiç fark etmeden, daha kendi kafasında bile tam belirmemiş hakikatler uğruna, sizi yıpratmaya çalışır.

Sonra, "yeni olanı" tercih edenler… Evet, Töre ilkti. Derken pek çok dergi çıktı, silindi, yenileri çıktı. Töre eskidi bir bakıma. Eskimek, ne demekse? Bir Fransız romanında okuduğum şu cümleyi pek beğenmişimdir: ”Hayır, modadan başka şeyler de var: Değerler ve gerçekler.”(Güzel Görüntüler, Simone De Beauvoir) 

Değerler ve gerçekler eskir mi? Eskimez pek tabii, fakat şu da bir memleket ve dünya vakıası: Yeni olana, itibar fazla!

O halde, Töre kapansın mı? Bu sual, şu geçen yıllar içinde, pek çok defa günlerimizi kararttı, gecelerimizi böldü. Maddî ve manevî sıkıntılar içindeydik ve hep dergiyi yaşatmaya karar verdik. Çünkü sualimize, bir başka sualle cevap veriyorduk: Hizmetin sınırı yahut sonu var mıdır?

Böylece kör topal, eksikli kusurlu “ateşten gömlek”i tenimizde hissedip fakat gülümsemeye çalışarak, canlı ve neşeli görünmeyi bir vazife bilip, asıl vazifemizi yerine getirmeye gayret ettik. Bizim de şurada sayıp, sayamadığım bütün engeller karşısında elimizden geleni, ancak buydu. Şu Töre idi. Pek tabii, en iyisini yaptık diyemem ancak sınırları zorlayarak elimizden geleni yaptık, diyebiliyorum gönül rahatlığı ile.

Fakat ben, on yıllık çileyi anlatmayacaktım. Pek de anlattım sayılmaz ya, temas edip bir lahza, geçtim. On birinci yıla başlarken, özel bir mecburiyetten ötürü, Töre’nin sahipliğini ve Yazı İşleri Müdürlüğümü iki değerli arkadaşıma bırakıyorum. Gayrı bundan sonra çile onların, övgü onlara, ve inşaallah yergi olmaz, olursa yine onlara!

Kıymetli kardeşlerim Yaşar Eşmekaya ve Mehmet Önal, büyük bir iç rahatlığı ile Töre’yi sizlere emanet ederken, çok ağır bir yük de devrettiğimin farkındayım. Fakat eminim sizler bu yükün altında ezilmemeye gayret ederken, buruk bir zevki hep tadacaksınız, çünkü ikinizin de gönlünüzde, o bildik, eski ve değerli “hizmet aşkı” tutuşmakta.

Şimdi.. Töre’nin bir sorumlusu olarak bana, eyvallah!

On yıllık hatıralar içinde canlanıp kımıldanan ıstıraplara, eyvallah.

Çareye, çaresizliklere, mutluluklara, eyvallah.

Akıl verip de, hizmet vermeyenlere, başlayıp da yolda bırakanlara, gelip hizmet edenlere, yazıp hizmet verenlere, okuyucularımızın tümüne eyvallah.

Eyvallah övenlere ve yerenlere. Eyvallah.

“Meğer testiyi kıran da bir, suyu getiren de birmiş” diyenlere.. Yargılayacak ben değilim, Allah’tır. Eyvallah.

Ne yaptıysak, “Türk’e hizmet aşkımız” için yaptık. Ne yapamadıysak, yine aynı sebeptendir. Günahlarımız için, boynumuz kıldan ince. Sevap işlediysek, İşleten’dendir. Eyvallah.

Tanrı Türk’ü korusun ve yüceltsin. Amin."

ŞAİRSİZ ASIR (PEYAMİ SAFA)

Şair İsmail Safa'nın oğlu olan Peyami Safa, Türk nesrinin en önemli temsilcilerinden birisidir. Yalnızca romanlarıyla değil ama aynı zamanda gazete ve dergilere yazdığı fıkralarla da Türk nesrine hizmet etmiş; birbirinden farklı konularla ilgili söz söylemiştir. 

Tabii ki çok konuda konuşan herkes gibi bazen "boşa düştüğü" de görülmüştür. Fakat kendi kendini yetiştirmiş (oto-didakt) birisi olarak, bilhassa edebiyat hakkında kıymeti hâlen geçerliliğini koruyan yazılar yazmıştır. 

Bugün, bunlardan birini paylaşmak istedim. 1937 senesinde yazılmış ve Heray dergisinin ikinci sayısında (20 Nisan-20 Mayıs 1937) yayınlanmış bu makale, adı üzerinde şiir meselesine odaklanıyor. Fakat Türk şiirine değil, genel olarak şiire odaklanıyor. Bu bakış açısını bilhassa vurguluyorum. Çünkü Peyami milliyetçi bir münevverdi. Bununla birlikte, her iyi milliyetçi gibi, dünyayı da izlerdi. 

Peyami'nin "şairsiz" dediği yirminci asır kapandı. Şiir, belki tahtını bu yüzyılda kaybetti ama hiç olmazsa yirmi birinci asrı görebildi. 

İçinde bulduğumuz asır ise "henüz yirmi ikisini sürmektedir". Peyami'nin geçen asırdaki şikayetini aratacak biçimde, çağımızda şiirin tesiri gittikçe azalıyor. 

Yaşasaydı, acaba bu konuda başka ne yazardı diye düşünürken; "Şairsiz Asır" başlıklı yazısını dikkatinize sunuyor, Peyami Safa'yı rahmetle anıyorum. 

(Tespit edebildiğim kadarıyla, bu fıkra ilk kez internet ortamına aktarılıyor.) 

"Yirminci asra sorsak:

– En büyük şairin kimdir?

Cevap alamayız.

Bu, Fuzulî'si, Racine'i, Shakespeare'i, Goethe'si, Byron'u, Hugo'su, Baudelaire'i olmayan bir asırdır. 

Henüz otuz yedisini sürüyor; çok genç mi sayılır? 

Her asır, çocukken en büyük şairlerini vermeğe başlamıştı. On yedinci asır, daha on yaşına gelmeden, Hamlet müellifinin en velût çağını yaşıyordu; on sekizinci asır yirmi yaşına gelmeden Voltaire'i tanıdı; on dokuzuncu asır, otuz yaşına kadar Goethe'nin en olgun, Hugo'nun en taze çağlarını idrak etti. Yeryüzü hiçbir asırda değil, hatta hiçbir devrinde bugünkü kadar büyük şairsiz kalmamıştır. 

Biz yaştakiler, dünya ölçüsünde iki devir yaşadık: Biri bu asrın başından büyük harbe kadar; öteki de harpten sonra. Bu iki devir hep on dokuzuncu asrın mısralarını mırıldandı. İlk devirde bir Edmond Rostand, yirminci asrın büyük şair hilâtini üstüne acele giydi ve hemen çıkarmaya mecbur oldu. Bir Rilke'den bahsediliyor, fakat yastığımızın altındaki şiirleriyle rüyalarımızın arasındaki hummayı devam ettirecek kadar değil. Valéry şiirden vaz geçmiş, felsefe yapıyor. 

Şairsiz bir asırdayız. 

Bu, şiirin mi, asrın mı inhitatını gösterir? Hangisine taziyetlerimizi bildireceğiz? 

Bir tek tesellim var: Zannediyorum ki umumî harpte yaralanan büyük kıymetlerden biri de şiirdir. Kalbinden vuruldu. Fakat ölmedi, hayır, ölmedi. Harpten sonra bir hezeyan devri geçirdi. Sayıklıyordu. Şuurunun mihverini şaşırdı. Cinnete gülümsedi. Kâbuslar içinde idi. 

Her devirde şiir ölüm tehlikesi geçirir gibi olmuştur. V. Hugo, geçen asırda şiirin ölmediğini haykırıyordu. Leon-Paul Fargue da bugün haykırıyor:

"Bir gazete, bir ziraat makinesi albümü, körler ve kalp hastaları için bir Larousse, bir mavi rehber, bir pembe rehber, bir orta tedrisat programı, bir ahçı kitabı, bir telefon rehberi, bir şarap listesi, bir pul albümü, bir bakkal defteri açıyorum, hepsinde şiirin öldüğünden bahsediliyor. 

Halbuki şiir her zaman, en modern, en dinamik şey olmaya devam etmiştir. Bizden evvel vardır ve bizi istikbale sürükler. Bütün kitaplar ve bütün okuyucular ölebilir; bütün züppeler, münekkitler ve münekkitlerin torunları, münevver taslakları çürüyebilir; şiir yine ölmeyecek. Ebedî olan şey yalnız odur. Bu kâinattan hiçbir şey kalmadığı zaman bile boşluğun şiiri doğacak: Son defa, kat'î olarak ve tek başına!"

Şiir ölmedi. Havada koşan elektrik dalgaları gibi kendisini nakledecek büyük bir kalp ve kafa dinamosu, büyük bir şair arıyor. Eminim ki bu şair bugün yeryüzündedir. Fakat beşiklerde mi? Mekteplerde mi? Sisli dağların ardında mı? Tavan aralarında mı? Bilmiyorum. 

Dünya ve asır şairsizdir, fakat her milletin kendine yetecek kadar şairleri var. Belki bunlardan birinin dünya kürsüsüne çıkmasını millî kıskançlıklar istemiyor. Şiir, "sınıf" ve "millet" ideallerinin dar çemberi içinde kaldı. Onu mücerret insana bağlayan büyük sinir uyuştu. 

Fakat kopmadı, hayır, kopmadı. Çünkü ne sınıf, ne de millet, henüz insanı öldürebilmiş değildir ve ihtilâllerle harplerde sınıflarla milletler mahvolabilir, fakat insan kalacaktır." 

 

ETEKLEMEK

Unutulmuş kelimeler köşemizde bugün eylem olarak değil yalnızca isim olarak unutulmuş bir sözcüğü misafir ediyoruz: Eteklemek. 

Eğer sürekli rastladığımız bir nesne veya hareketi unutuyorsak iki ihtimal söz konusudur. Birincisi hafızamız zayıflamıştır. İkincisi ise bu hareket veya nesneyi hayatın akışı içinde normal addetmeye başlamışızdır. Mesela yemek kelimesini bazen unutabiliriz. Fakat her gün yemek yediğimiz gerçeği değişmez. Öyle zannediyorum eteklemek sözcüğü de bu kısımdan değerlendirilebilir. Yani o kadar sık rastlıyoruz ki, artık ayrıca bir kelimeyle karşılamaya gerek duymuyoruz. 

Peki eteklemek ne demektir? Tabii ki üstadımız Şemseddin Sami'ye müracaat edeceğiz. Bakalım Kâmûs-ı Türkî'de bu kelime nasıl tanımlanıyor:

"eteklemek: 1. birinin eteğine varmak, eteğini öperek resm-i hoş-âmedî veya tebrîk etmek, resm-i dâmen-pûsu îfâ etmek. 2. etekle yellenmek, eteği yelpaze gibi kullanarak havalandırmak. 3. bol bol eteği doldurmak, etek etek alıp götürmek." 

Yine konuyla alakalı olarak, Namık Kemal'in meşhur hicviyesinden bir alıntı yapmak istiyorum: 

"Edepsizlikte tekleriz,

Kimi görsek etekleriz,

Haktan da yardım bekleriz,

Ne utanmaz köpekleriz"

Eteklemekten, etekleyenlerden ve dahi önünde eteklenmesine müsaade edenlerden uzakta; asgari saygı ve huzuru koruyabileceğiniz bir ömür dilerim. Bir başka unutulmuş kelimede buluşmak dileğiyle...

YİNE TÜRKLER (PİERRE LOTİ)

Pierre Loti, Aziyade ismiyle roman kahramanı yaptığı, sevgilisi Hatice'nin mezarı başında görülüyor.

Asırlardır parçası olduğumuz Avrupa'yla, asırlardır parçalı bulutlu bir ilişkiye sahibiz. Uzun zamandır birbirimizi izliyor ve istikrarlı biçimde ötekini beğenmiyoruz. Biz Avrupa'yı "kibirli ve ikiyüzlü" bulurken; onlar bizi "fırsatçı ve saldırgan" olarak tanımlıyor. 

Siyasi, iktisadi, kültürel hangi alana bakarsak durum böyle görünüyor. Fakat bazen her iki taraftan da çemberi kıranlar çıkabiliyor. İstanbul'da bir tepeye adını verdiğimiz Pierre Loti, herkesin aleyhimize döndüğü bir dünyada ısrarla Türk dostu sıfatını taşıyarak, çemberi kıranlar arasındaki haklı yerini almış bir yazardır. 

1913'te kitap olarak bastırdığı Can Çekişen Türkiye, onun yalnızca doğunun mistik havasını, Türklerin iyi birer roman kahramanı oluşunu değil, doğrudan Türkiye'yi sevdiğinin en önemli kanıtıdır. 

Bu kitap Trablusgarp ve Balkan Harbi esnasında, Fransa'da bulabildiği mecralarda yayınladığı ve Türkiye'yi savunan yazılarının bir toplamıdır. Bugün Kasım 1912 tarihli, "Yine Türkler" başlıklı yazısını paylaşmak istiyorum. 

Kısa fakat derdini gayet iyi anlatan bu yazıyı paylaşırken, yalnızca içimize kapanmanın mahzurlarına da dikkat çekmek istiyorum. Aynı zamanda kalem namusuna sahip bir yazarı anmayı amaçlıyorum.

Lafı fazla uzatmadan sözü Loti'ye bırakıyor, bu büyük Türk dostunu anarken, Can Çekişen Türkiye isimli kitabını da salık veriyorum. 

"Son mektuplarımdan birinde, Türk dostlarımı o kadar kötü ve o kadar acemice savunmuşum ki, konuyu açıklamak için şunları da ilâve etmek istiyorum: Kaçaklardan bahsetmiştim. Çünkü bana da öyle söylemişlerdi. Fakat Allah'a şükür ki, onlar bir takım münferit kaçaklardı. Oradan... Savaş meydanından gelen yeni bilgiler, şeref tâcını onlarda bırakıyor. İçlerini kemiren açlığa, kendilerini en zarûri ihtiyaçlardan bile mahrum ettiği halde boş iddialarda bulunan hükümetlerinin aczine rağmen, onlar arslanlar gibi savaştılar. 

Fakat ne yazık ki, olaylar süratle birbirini kovaladıkça ve can çekişme anları yaklaştıkça, Avrupa milletleri, özellikle onların eski dostları Prusya, şaşırtıcı bir kolaylıkla sözlerini inkâr ediyorlar. Halbuki Sultan'ın, yalnız Türklerin padişahı değil, Asya'nın ve Afrika'nın içlerine kadar yayılmış milyonlarca müslümanın da Halifesi olduğunu hatırlamak akla uygun olurdu. Sanırım ki, Halife'nin mukaddes bir şehirden, mukaddes mabetlerden uzaklaştırılmaması iyi bir politika icabıdır.

Zavallı Türkler!

Herkes tarafından yalnız bırakılan ve kandırılan, kara ve deniz ordularının levazım ve mühimmat alışlarında aldatılan Türkiye... Haklarının çalınmış olması yetmiyormuş gibi, bir de kendilerine bazı gazeteler tarafından ölmüş aslana çifte atan eşek misali, darbeler indirilmektedir. Kanla yoğrulmuş toprakları üzerinde, İslâmiyet nâmına şerefle can vermiş 500.000 şehit bıraktıkları halde, bu gazeteler onlarla alay ediyorlar; onları küçük görüyorlar. Ben de onlarla birlikte hakarete uğruyorum. Bundan dolayı da iftihar ediyor, gurur duyuyorum.

Herkesin biraz daha eziyet etmek istediği mağlûpların savunmasını üzerime almak ve onlar adına yardım istemek, her zaman için şerefli bir davranıştır. Şüphesiz, kudretlerine maalesef sahip olamadığım, Avrupa dışişleri bakanlıkları gibi davranmıyorum. Uzun müddetten beri Türklerin dostu olduğumdan, onların can çekiştiği şu sıralarda da yine dostları olarak kalıyorum. Bunun aksi bir hareket çirkin olurdu. 

Onlar için hakarete uğramak şerefini, ben Doğu ülkelerinde kumandan iken, subaylarımdan biri olan dostum Claude Farrere ile beraber kazanmış bulunuyoruz. 

"Türkleri savunacak yalnız bu ikisi kaldı" diye yazıyorlar. Şüphesiz öyle olması gerekir. Çünkü seslerini duyurabilmek imkânına sahip olan yazarlar arasında sadece ikimiz varız."

İZMİR İKTİSAT KONGRESİ AÇILIŞ KONUŞMASI (MUSTAFA KEMAL ATATÜRK)

Bildiğiniz gibi memleketimizin ekonomisi gayet iyi gidiyor. Allah’a şükürler olsun o kadar iyi durumdayız ki, enflasyon çift haneli sayılara tırmanmak suretiyle yerlerde sürünüyor; bir kısım vatandaşlarımız ekmek mi pasta mı yesem diye düşünmekten akıl sınırlarını zorluyor. Böylece felsefi düşünme toplumumuzda hiç olmadığı kadar revaç buluyor.

İşin şakası bir tarafa hakikaten zor zamanlardan geçiyoruz. Öfkeliyiz. Fakat bir taraftan da bu darboğazdan nasıl çıkacağız bunu düşünmemiz gerekiyor.

Bunun için yakın tarihe bir yolculuk yapalım. 1923 yılına gidiyoruz. Kurtuluş Savaşı kazanılmış, Mudanya Mütarekesiyle ateşkes ilan edilmiş ve Lozan görüşmeleri sürüyor. Halaskar Gazi Mustafa Kemal Paşa, henüz devletin yönetim biçiminin cumhuriyet olduğunu ilan etmeden aylar önce İzmir’de bir kongre düzenliyor. İzmir İktisat Kongresi… Evet, yeni devletin ekonomisi hangi temeller üzerinde bina edilecek sorusuna burada cevap aranacaktır.

17 Şubat günü kongrenin açılış konuşmasını yapan Mustafa Kemal Paşa; yalnızca büyük bir asker değil, aynı zamanda büyük bir milliyetçi olduğunu bu konuşmayla bir kez daha kanıtlıyor. Yetinmiyor, yüz sene sonra ders almamız gereken birçok konuya temas ediyor. Bunlar arasında; tarım ve sanayiye önem vermek olduğu gibi, güçlü devlet olmanın güçlü ekonomiye sahip bulunmaktan geçtiği görüşü de vardır.

O’nun kurduğu cumhuriyet tam bir asır sonra ekonomik bir darboğazın pençesindedir. Ben, yine Atatürk’ten ilhamla sorunlara çözüm bulmanın mantıklı olduğunu düşünüyorum. Bu düşünceyle, Atatürk’ün İzmir İktisat Kongre’sini açış konuşmasını aynen aktarıyorum.

 

 

"Efendiler;

Aziz Türkiye'mizin iktisadi tealisi esbabını aramak ve bulmak gibi vatani, hayati ve milli bir gaye-i mukaddese için bugün burada toplanmış olan sizlerin, muhterem halk mümessillerinin huzurunda bulunmakla çok mesut ve bahtiyarım.

Efendiler;

Uzun gafletlerle ve derin lakaydi ile geçen asırların bünye-i iktisadiyemizde açtığı yaraları tedavi etmek ve çarelerini aramak; memleketi mamuriyete, milleti refahiye ve saadete isal yollarını bulmak için vuku bulacak mesainizin muvaffakiyetle neticelenmesini temenni eylerim. 

Arkadaşlar;

Sizler, doğrudan doğruya milletimizi temsil eden halk sınıflarının içinden ve onlar tarafından müntahab olarak geliyorsunuz. Bu itibarla memleketimizin halini, ihtiyacını, milletimizin elemlerini ve emellerini yakından ve herkesten daha iyi biliyorsunuz. Sizin söyleyeceğiniz sözler, alınması lüzumunu beyan edeceğiniz tedbirler, halkın lisanından söylenmiş telakki olunur ve bunun için en büyük isabetlere malik olur. Çünkü halkın sesi, hakkın sesidir. 

Efendiler;

Tarih, milletimizin itila ve inhitatı esbabını ararken birçok siyasi, askeri, içtimai sebepler bulmakta ve saymaktadır. Şüphe yok bütün bu sebepler hadisat-ı ictimaiyede müessirdirler. Bir milletin doğrudan doğruya hayatiyle alakadar olan, o milletin iktisadiyatıdır. Tarihin ve tecrübenin tespit ettiği bu hakikat bizim milli hayatımızda ve milli tarihimizde tamamen mütecellidir. Hakikaten Türk tarihi tetkik olunursa itila, inhitat esbabının iktisadi mesailden başka bir şey olmadığı derhal anlaşılır.

Efendiler;

Tarihimizi dolduran zaferler, yahut izmihlallerin kaffesi ahval-i iktisadiyemizle münasebettar ve alakadardır. Yeni Türkiye'mizi layık olduğu mertebe-i resanete isâl edebilmek için, behemehal iktisadıyatımıza birinci derecede ve en çok ehemmiyet vermek mecburiyetindeyiz. Zamanımız tamamen bir iktisat devrinden başka bir şey değildir.

Bir milletin esbab-ı hayatiyesini, refahiyet ve saadetini teşkil eden iktisadıyatla iştigal etmemesi, edememesi nazar-ı dikkati calib bir keyfiyettir. İtirafa mecburuz ki, iktisadiyatımıza lüzumu kadar ehemmiyet verememiş bulunuyoruz. Bir milletin esbab-ı hayatiyesiyle iştigal etmemesi veya edememesi, o milletin yaşadığı edvar ile ve o edvarı tespit eden tarih ile çok alakadardır. Bunun esbabını geçirdiğimiz edvarda, bilhassa tarihimizde arayabilirsiniz. Şimdiye kadar hakiki manasıyla milli bir devir yaşamadık, binaaleyh milli bir tarihe malik olamadık.

Bu noktayı biraz izah edebilmiş olmak için hep beraber Osmanlı tarihini hatırlayalım: Osmanlı tarihinde bütün gayretler, bütün mesai milletin arzusu, amali ve ihtiyacat-ı hakikiyesi nokta-i nazarından değil; şunun, bunun amalini, ihtirasatını tatmin nokta-i nazarından vuku bulmuştur.

Mesela; Fatih İstanbul'u zaptettikten sonra yani Selçuki Saltanatıyla Şarki Roma İmparatorluğu'na tevarüs eyledikten sonra Garbi Roma İmparatorluğu'na da konmak istedi. Bunun içinde bütün milleti bu hedefe doğru sevketti.

Mesela; Yavuz Sultan Selim, Fatih'in açtığı Garb cephesini tespit ile beraber Asya İmparatorluğu'nu birleştirerek büyük bir İslam ittihadı meydana getirmek istedi.

Kanuni Süleyman, her iki cepheyi tevsi etmek, bütün Bahr-i sefidi bir Osmanlı havzası haline getirmek, Hindistan üzerinde nüfuz tesisi gibi şahane bir siyaset takip etmek istedi ve tabii bunun içinde unsur-ı asliyi, milleti kullandı.

Arkadaşlar;

Bütün bu ef'al ve hareket tetkik olunursa, görülür ki, bu kudretli ve azametli padişahlar, siyaset-i hariciyelerini; emelleri, arzuları ve ihtiraslarına istinad ettirmişler ve teşkilat ve siyaset-i dahiliyelerini, bu mevlud-i ihtirasat olan siyaset-i hariciyelerine göre, tanzim mecburiyetinde kalmışlardır.

Halbuki teşkilat-ı dahiliyenin, siyaset-i dahiliyenin vüs'at ve tahammül derecesinde bir siyaset-i hariciye takip eylemek mecburiyeti vardır. Aksi takdirde felaket ve hüsran muhakkaktır.

Filhakika Osmanlı Hakanları asıl olan bu noktayı unuttular. Bütün ef'al ve harekatlarını hayaller ve emeller üzerine bina ettiler. "Teşkilat-ı dahiliyeyi" siyaset-i hariciyeye uydurmak mecburiyeti hasıl olunca, zaptettikleri mahallerdeki anasırı, olduğu gibi muhafaza mecburiyetinde kaldıktan başka onlara istisnalar, imtiyazlar bahşettiler.

Diğer taraftan unsur-i asliyi, uzun seferlerde, fütuhat meydanlarında dolaştırttılar ve bu suretle kendi kendini tahrib etmiş oldular.

Bu itibarla millet, yani unsur-i asli kendi evinde, kendi yurdunda esbab-ı hayatiyesini istihsal için çalışmaktan mahrum bir halde bulunuyordu. Bu tacidarlar, milleti böyle diyar diyar dolaştırmakla iktifa etmiyorlar; belki fütuhat dairesi dahiline giren halkı memnun etmek, ecnebileri memnun etmek için, unsur-i aslinin hukukundan menabi-i iktisadiyesinden bir çok şeyleri atiyye olarak onlara bahşediyorlardı.

Mesela Fatih zamanında Cenevizlilere verilen imtiyazlar bu kabildendir. Nitekim bu imtiyazlarla açılan yol bilahare kendisinden sonra tevesü etmiş bulunuyordu. Ve bu imtiyazat, devletin en kuvvetli zamanında, vuku buluyordu ve bunlar, mahza ihsan-ı şahane olmak üzere vuku buluyordu. Kanuni zamanında Venediklilerle bir ticaret muahedesi yapılmak istenmişti. Padişah bunu şerefine mugayir buldu. Zira ona göre muahede, müsavi devletler arasında yapılabilirdi. Halbuki o zaman Venedikliler bir bende makamında idiler. Öyle olmakla beraber ona müsaadatta bulunuldu. İşte bu müsaade kelimesi bilahare kapitülasyon kelimesi ile tercüme edilmişti. Bu, arz-ı teslimiyete mecbur olanlar ve bir kal'a içinde mahsur olanlar arasında kullanılan bir kelimedir.

Millet, eviyle ve esbab-ı hayatiyesiyle iştigalden memnu olarak diyar diyar dolaştırılıyorken bu diyarlar halkı birçok imtiyazlara malik olarak çalışıyor, yani fatihler unsur-i asliyi peşine takarak kılıçla fütuhat yaparken, zaptolunan memalik ahalisi kazandıkları imtiyazlarla, muhtariyetlerle sapanlarına yapışıyorlar ve toprak üzerinde çalışıyorlardı.

Fakat efendiler alelacele fütuhat yapanlar, sapanla fütuhat yapanlara binnetice terk-i mevki etmeğe mahkümdur. (Alkışlar) Bu bir hakikattir ki, tarihin her devrinde aynen vakidir. Mesela Fransızlar Kanada'da kılıç sallarken oraya İngiliz çiftçisi girmiştir. Bir müddet kılıçla sapan yekdiğeriyle mücadele etti. Ve nihayet sapan galebe çalarak İngilizler Kanada'ya sahip oldu. (Alkışlar) Efendiler; kılıç kullanan kol yorulur, fakat sapan kullanan kol her gün daha çok kuvvetlenir ve her gün toprağa daha çok sahip olur. (Alkışlar) 

Efendiler;

Osmanlı fatihleri, hakanları, müstevlileri unsur-i asli ile beraber sapanın önünde mağlup olup ric'ate başladıktan sonra asıl felaketlerin büyüğü başladı. Atiyye-i Şahane olarak ecnebilere bahşedilmiş olan ve memleket dahilindeki gayr-ı Müslimlere verilen herşeyi hukuk-i müktesebe telakki olundu. Fakat ecnebiler bununla iktifa etmediler; her gün bunu tevsi için aradılar ve buldular. Anasır-ı dahiliye, muhafazaya muktedir oldukları imtiyazata istinaden ve haricin tertibat ve müzaharetine sığınarak siyasi bir mevcudiyet iktisabı için çalışmaktan geri durmadılar. Ecnebiler bir taraftan anasır-ı dahiliyeyi teşvik, diğer taraftan müdahale ile devlet ve millet aleyhine yeni imtiyazlar alıyorlardı. Bu tazyikat-ı mütemadiye altında zaten fakir düşmüş olan anayurdu ve unsur-i asli, devlete verebilecek parayı güç tedarik edebiliyorlardı. Fakat tacidarlar, saraylar, bab-ı aliler debdebeyi idame için paraya muhtaçtırlar. Bunun için, bunu temin çarelerine tevessül etmiştiler. O çarelerde harici istikrazlar akdi oluyordu. Fakat istikraz şeraitini o kadar fena yapıyorlardı ki, bazılarını ödemek mümkün olmamaya başladı. Ve nihayet bir gün devletler Osmanlı Devleti'nin iflasına karar verdiler ve Düyun-ı Umumiye belasını başımıza çöktürdüler.

Efendiler;

Milletin duçar olduğu bu hazin hal ve bu sefaletin esbabını arayacak olursak, doğrudan doğruya devlet mefhumunda buluruz. Biliyorsunuz ki, Osmanlı Devleti saltanat-ı şahsiye ve en son beş on sene zarfında da saltanat-ı meşruta esasına müsteniden idare-I hükümet ediyordu. Saltanatı şahsiyede her hususta yalnız tacidarların arzu, emel ve iradeleri hakimdir.

Milletin arzu, emel, irade ve ihtiyaçları mevzubahis olmaktan uzaktır. Millet, amal ve iradesinden tecerrüd etmiştir. Tacidarlar kendilerini Allah tarafından gönderilmiş bir şahsiyet-i ilahiye farzederler. Etrafını alan menfaatperestan, padişahın zihniyet ve arzusunu bir lazıme-i semaviye, bir lazıme-i Kur'aniye gibi herkese telkin ederler. Bu telkinat karşısında bir gün bütün halk, bu arzu ve iradelerin bila muhakeme iradat-ı semaviye olduğuna kani olur. Bundan tecerrüde rıza gösteren bir milletin akibeti felaket, musibettir.

Arkadaşlar;

Son tavsif ettiğim noktada artık Osmanlı Devleti hakikatte ve fi'len mahrum-i istiklal bir hale getirilmişti. Bir devlet ki, teb'asına koyduğu vergiyi ecnebilere koyamaz; bir devlet ki gümrükleri için rüsum muamelesi vesaire tanzimi hakkından men'edilir, bir devlet ki ecnebiler üzerinde hakk-ı kazasını tatbikten mahrumdur. O devlete müstakil denilemez.

Devletin ve milletin hayatına yapılan müdahalat bundan daha fazladır. Milletin ihtiyacat-ı iktisadiyesinden olan mesela şimendifer inşası, mesela fabrika yapmak için devlet serbest değildi! Böyle bir şeye teşebbüs olunursa behemehal müdahale olunurdu. Hayatını teminden aciz olan bir devlet müstakil olabilir mi?

Osmanlı ülkesi ecnebilerin müstemlekesinden başka bir şey değildi. Osmanlı halkı, Türk milleti esir vaziyetine getirilmişti. Bu netice, arzettiğim gibi milletin kendi irade ve hakimiyetine malik bulunamamasından, şunun bunun elinde istimal edilmesinden neş'et etmişti.

O halde diyebiliriz ki, milli bir devir yaşamıyorduk. Milli tarihe malik bulunmuyorduk. Osmanlı tarihi padişahların, hakanların, zümrelerin dasitanı mahiyetinde idi. Mazinin tarih diye uzattığı kitabın mahiyeti bundan ibarettir.

Arkadaşlar;

Milletin hakimiyetine sahib olamaması yüzünden dahil olduğumuz Harb-i Umumi’den ve bu harb-i umumide kıymetli evlatlarınızdan mürekkeb kahraman ordularımızın Galiçya, Romanya, Makedonya, Kafkas Şahikaları, Tur-i Sina çöllerinde duçar olduğu zahmetleri hatırlatacak kadar çok zaman geçmedi ve en nihayet bu Harb-i Umumi’nin şeametli neticesi de malumdur. Bilhassa Mondros Mütarekesi’yle açılan devrin manzarasını biran düşünmek isteyecek olursanız baştan aşağı kadar bir manzara-i inhilalden başka birşey olmadığını anlarsınız. Devletler her türlü hukuk-i insaniyeden tecerrüt ederek memleketimizin en kıymetli ve en feyzdar yerlerini çiğnediler.

İzmir, Bursa, Eskişehir, Sakarya, Anadolu, Adana, Trakya, İstanbul vesaire gibi en aziz yerlerimizi çiğnediler. Fakat düşmanların bu tarz-ı hareketten daha elim bir nokta varsa, o da bu memleketin asırlarca başında bulunan insanların dahi düşman saflarına geçmiş bulunmasıdır. (Kahrolsun sadaları)

Arkadaşlar;

Biliyorsunuz ki, bu dahili düşmanlar, harici düşmanların yapmaya muktedir olamayacağı şen'i ve feci ef'al ve harekatı irtikabda tereddüt göstermemişlerdir. Harici düşman kuvvetleri saydığım aziz vatan topraklarında bulunurken, padişahın iradeleri ve neşrettiği fetvalarıyla ve hilafet ordularıyla bu masum millet şurada, burada izlal ve iğfal olunuyordu. Ve kendi mevcudiyetine karşı, farkına varamayarak, silah istimal ediyordu ve nihayet hep bildiğimiz veçhile Osmanlı Devleti tamamen münkariz olmuştu.

Fakat düşmanlarımız aynı zamanda Osmanlı Devletiyle beraber Türk milletinin de mahvolduğunu zannetti. İşte bunda çok aldanıyordu. Osmanlı Devleti gibi çok devletler kurmuş olan Türk milleti mahvolmazdı ve mahvolmamıştı. (Şiddetli alkışlar) Bilakis hayatına vurulan bu darbelerden, harici ve dahili düşmanların acı darbelerinden, birdenbire bütün tayakkuzlarını, bütün intibahlarını takındı, hayatını, şerefini kurtarmak için kemal-i şerefle başını kaldırdı. Ve müttehiden ve mütesaniden ortaya atıldı. (Şiddetli alkışlar) İşte milletimiz o dakikadan itibaren milli bir devre girdi; bir halk devresinin mebdeini kurdu. Millet bu mebdeden işe başladığı gün, kendisine hedef olan yolların ne kadar kesif zulmetler içinde bulunduğunu hatırlarız. Bu hal milleti ye'se düşürmedi. Kemal-i azm ile hedefine hatvelerini attı. 

Efendiler;

Milletimiz halas-ı kat'i ve hakikiye mazhar olabilmek için iki umdeye istinadın şart olduğunu anladı. Onlardan birincisi: Misak-ı Milli'nin ifade ettiği ruh ve mana.

İkincisi: Teşkilat-ı Esasiye Kanunumuzun tesbit ettiği gayr-ı kabil tebeddül hakayık.

Misak-ı Milli, milletin istiklal-i tammını temin eden ve bunun için iktisadiyatında inkişafına mani olan bütün sebepleri bir daha avdet idrak etmemek üzere lağveden bir düsturdur. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Osmanlı İmparatorluğu'nun, devletinin tarihe münkalib olduğunu idrak eden, onun yerine yeni Türkiye Devleti 'nin kaim olduğunu ilan eden bir kanundur. Bu devletin hayatınında bila kayd ü şart hakimiyetin milletin uhdesinde kalacağını ifade eden kanundur.

Bu kanun, hakimiyetin milletin uhdesinde kalabilmesi için halkın bizzat kendini idaresini şart kılan bir kanundur.

Artık Türkiye halkı için yegane mümessil teşrii ve icrai salahiyeti haiz olan Türkiye Büyük Millet Meclisi ve hükümetidi, diyen bir kanundur. Bab-ı Ali yerine Türkiye Büyük Millet Meclisi ve hükümetini koyan bir kanundur.

Efendiler;

Türkiye Büyük Millet Meclisi ve hükümetinin milletten aldığı veçhile istiklal-i tam, hakimiyet-i milliye umdelerine istinaden milleti zengin, memleketi mamur etmekten ibarettir. (Alkışlar)

Efendiler;

Bu umde icabı bütün cihan bilmelidir ki, artık Türkiye halkı; hakimiyetini hiçbir şahıs ve makama veremez. Hakimiyet demek şeref demek, namus demek, haysiyet demektir. Bir milletten bu evsaf-ı medeniye ve insaniyesinin terkini taleb etmek onu insanlıktan çıkarmak demektir. 

Efendiler;

Milletimiz bu iki esasa istinad eder. Çalışmaya başladığı günden bugüne kadar geçen zaman çok değil, üç buçuk, dört seneden ibarettir, fakat milletimizin kazandığı muvaffakiyat ve muzafferiyat bu senelere sığmayacak kadar çoktur, taşkındır, yüksektir ve kuvvetlidir. (Sürekli alkışlar)

Hakikaten irade-i seniyyeler; Hilafet orduları ve teşvikat ile olan isyanların kaffesi bastırılmıştır ve tüfeksiz, topsuz, parasız bulunduğu bir zamanda yeniden dünyanın en kudretli en azametli ordusunu teşkile kudretyab olmuştur. (Alkışlar) Orada daha hal-i teşekkülde iken Birinci, İkinci İnönü, Sakarya zaferlerini ihraz etmiş (Alkışlar) ve cihanı hayretlerde bırakan en son muzafferiyeti de kemal-i şiddet ve süratle ihraz ederek düşman ordularını bire kadar mahvetmiştir. (Pek sürekli alkışlar yaşa, var ol sadaları)

İstiklal-i tam için şu düstur var: Hakimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadiye ile tarsin edilmelidir. Bu kadar büyük gayeler, bu kadar mukaddes, azametli hedefler kağıt üzerindeki düsturlarla, arzu ve hırsla husul bulamaz. Bunların tahakkuk-i tammını temin için yegane kuvvet, en kuvvetli temel iktisadiyattır. Siyasi ve askeri muzafferiyetler ne kadar büyük olursa olsun, iktisadi zaferle tetvic edilemezse semere, netice paydar olamaz. En kuvvetli ve parlak zaferimizi de tetvic eden semerat-ı nafiayı temin için hakimiyet-i iktisadiyemizin temin ve tarsini lazımdır.

Bu kadar feyizli, bu kadar kudretli olan yeni hükümetimizin düşmansız kalacağını farzetmek doğru değildir. Bunun için çok kundaklar koyarak münhedem etmeğe çalışacak ve suikasde teşebbüs edecekler bulunacaktır. Bütün bunlara karşı silahımız, iktisadiyatımızdaki kuvvet; resanet ve muvaffakiyetimiz olacaktır.

Efendiler;

Dahil olduğumuz halk devrinin, milli devrin milli tarihini de yazabilmek için kalemler, sapanlar olacaktır. (Alkışlar) Bence halk devri iktisat devri mefhumiyle ifade olunur. Öyle bir iktisat devri ki, memleketimiz mamur, milletimiz müreffeh ve zengin olsun. Bu noktada bir felsefeyi hatırlayınız o da: "El-kana'atu kenzün la-yüfna"

Bu felsefeyi yanlış tefsir yüzünden bu millete büyük fenalık edilmiştir. Allah yarattığı nimet ve güzellikleri insanların istifadesi için yaratmıştır. Allah zeka ve aklı bunun için verdi. Eğer vatan kupkuru dağ ve taşlardan, viran köy, kasaba ve şehirlerden ibaret olsaydı onun zindandan farkı olamazdı. Felsefenin sahibleri memleketi zindan ve cehennemden başka bir şey yapmamıştı. Bu vatan evlad ve ahfadımız için cennet yapılmaya layıktır. Bu faaliyet-i iktisadiye ile kaabildir. Öyle bir iktisat devri ki, artık milletimiz insanca yaşamasını bilsin ve o esbabı bilerek ona göre lazım olan tedabire tevessül etsin.

Arzumuz şudur: Bu memleketin efradı ellerinde nümuneleriyle, ziraat, ticaret, sanat, say ve sapanın mümessili olsun. Artık bu memleket fakir, millet hakir değil, belki memleketimiz zenginler memleketidir. Bu yeni Türkiye'nin adına, çalışkanlar diyarı denir. (Alkışlar) İşte millet böyle bir devir içinde bulunuyor, bu böyle bir devri ala edecek ve tarihini yazacaktır. Bu tarihte en büyük makam çalışkanlara ait olacaktır. (Alkışlar) 

Efendiler;

Türkiye İktisat Kongresi tarihte ilk defa ihraz-ı mevki-i bülend edecek bir kongredir. Ve sizler bu memleketin ihtiyacını, milletin ihtiyacını ve milletin kabiliyetini ve bunun karşısında dünyada mevcut olan çok kuvvetli iktisat teşkilatını nazar-ı dikkate alarak, alınması lazım gelen tedbirleri kemal-i vuzuh ile teati ve tesbit etmelisiniz. O tedbirler tatbik olundukça memleketimizin nurlara, feyizlere müstagrak olsun.

Arkadaşlar;

Türkiye Büyük Millet Meclisi ve hükümetini tabii milletin amali dairesinde terakki ve teceddüde tamamen taraftardır. Bunun için mülk ve millete naf'i ittihaz edeceğiniz tedabiri memnuniyetle nazar-ı dikkate alacaktır.

Efendiler;

İktisadiyat sahasında düşünür ve konuşurken zannolunmasın ki, ecnebi sermayesine hasımız; hayır bizim memleketimiz vasi'dir. Çok say ve sermayeye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza riayet şartıyla ecnebi sermayelerine lazım gelen teminatı vermeğe her zaman hazırız. Ecnebi sermayesi bizim say'imize inzimam etsin ve bizim ile onlar için faideli neticeler versin. Mazide, Tanzimat devrinden sonra ecnebi sermayesi müstesna bir mevkiye malikti, devlet ve hükümet ecnebi sermayesinin jandarmalığından başka birşey yapmamıştır. Her yeni millet gibi Türkiye buna muvafakat edemez. Burasını esir ülkesi yaptırmayız. (Alkışlar) 

Arkadaşlar;

Son söz olarak demiştim ki; memleketimizi artık esir ülkesi yaptırmayız. Nazar-ı dikkatinizi celbetmiş olan konferansın son müzekeratı bu nokta ile alakadardır. Lozan Konferansı’nın talike uğraması aynı mesele ve noktadan münbaistir. Ordularımız en büyük bir zaferi ihraz etmişler ve meşy-i muzafferranesini tevkif edecek hiçbir mania mevcut değildi. Böyle bir zamanda İtilaf Devletleri hukuk-i tabiiye ve meşruamızı müzakerat ile tasdik edeceklerini, müzakeratla halledeceklerini söylediler ve bizi konferansa davet ettiler.

Millet, Meclis ve hükümetimiz samimi olarak sulh taraftarı bulunduğu için muzaffer ordularımızı durdurarak, heyet-i murahhasamızı Lozan'a gönderdik. Aylardan beri müzakerat, münakaşat devam etti. Muhatablarımız hukukumuzu tasdik etmiş olmadı.

Konferanstaki muhatablarımız bizimle üç dört senelik değil, üç yüz, dört yüz senelik hesabatı rü'yet ediyorlar ve hala muhatablarımız Osmanlı Devleti'nin tarihe karıştığını ve bugün yeni Türkiye'nin mevcudiyetini, bunu kuran milletin çok azimkar, imanlı ve celadetli olduğunu, istiklal-i tamm ve hakimiyet-i milliyesinden zerre kadar fedakarlık yapamayacağını hala anlayamamışlardır. Bu yüzden İtilaf Devletleri düçar-ı tereddüt oldu. İstedikleri kadar tereddüt edebilirler. Bu millet artık kararını vermiştir. Bu millet için tereddüt devirleri çoktan geçmiştir. (Pek sürekli ve pek şedid alkışlar)

Devletlerin hey'et-i murahhasımıza verdikleri son proje bittabi şayan-ı kabul görülmedi. Ve diğer murahhaslar gibi bizimkiler de vaziyeti hükümet ve icab ederlerse, meclise izah etmek üzere memlekete avdet ediyorlar. Tabii istizahat olacaktır.

Nihayet bütün cihan bilsin ki, bu millet istiklal-i tammının temin edildiğini görmedikçe yürümeğe başladığı yoldan bir an tevakkuf etmeyecektir. (Alkışlar) Biz kimseden fazla birşey istemiyoruz, her medeni milletin malik olduğu şeylerden mahrum edilmemeliyiz. Haklarımız tabii meşrudur, bize lazımdır. Ne kadar haklı isek bunu müdafaa için de memleket ve milletimizin kabiliyet ve kudreti de o kadardır.(Alkışlar)

Efendiler;

Görülüyor ki, bu kadar kat'i ve yüksek bir zafer-i askeriden sonra dahi bizi sulha kavuşmaktan men'eden esbab doğrudan doğruya esbab-ı iktisadiyedir, mülahazat-ı iktisadiyedir. Çünkü bu devlet, bu millet hakimiyet-i iktisadiyesini temin ederse, o kadar kuvvetli temel üzerinde yerleşmiş ve teali etmeğe başlamış olacaktır ve artık bunu yerinden kımıldatmak mümkün olamayacaktır. İşte düşmanlarımızın, hakiki düşmanlarımızın muvafakat, bir türlü rıza göstermedikleri budur.

Efendiler;

Bu fi'len vaki olmuştur. Sulh denilen şeyin temini için ecnebilerin bu hakikati itiraf etmemekteki tereddütlerine mantıki mana vermek mümkün değildir. Çok şayan-ı arzudur ki, pek yakın bir zamanda onlar da bu hakikati itiraf ederler ve bütün cihan-ı medeniyetin pek büyük hahiş ve tahassürle intizar ettiği sulhun in'ikadına mani olmak mes'uliyetinden ictinab ederler. Şimdiden esbab-ı hayatiyetimizi temine başlamış bulunuyoruz. Ve bittabi hal-i sulhun in'ikadında daha büyük inkişafat oluyor. Fakat muvaffak olmak için çok çalışmak lazım olduğunu bilmeliyiz. İktisadiyat, iktisadiyat diyoruz. Fakat arkadaşlar iktisadiyat demek herşey demektir. Yaşamak için, mesut olmak için, mevcudiyet-i insaniye için ne lazımsa bunların kaffesi demektir, ziraat demektir, ticaret demektir, say demektir, herşey demektir. Bütün bu hususta el'an memleket ve milletimizin ne halde olduğunu sizler çok güzel bilirsiniz. Tavsif etmek istemeyeceğim. Ancak memleketimizin vüs'ati ve nüfusumuzun bu vüs'atle ne kadar gayrı mütenasib olduğunu da hatırlayınız. Bu vasi ve feyizli toprakları işleyebilmek, işletebilmek için noksan olan el emeğini behemehal fenni alat ile telafi etmek mecburiyetindeyiz. Memleketimizi bundan başka şimendiferler ile ve üzerinde otomobiller çalışır şoseler ile şebeke haline getirmek mecburiyetindeyiz. Çünkü garbın ve cihanın vesaiti bunlar oldukça, şimendiferler oldukça, bunlara karşı merkebler ve kağnı ile ve tabii yollar üzerinde müsabakaya çıkışmanın imkanı yoktur. Memleketimiz ziraat memleketidir. Bu itibarla, halkımızın ekseriyeti çiftçidir, çobandır. Binaenaleyh en büyük kuvveti, kudreti bu sahada gösterebiliriz ve bu sahada mühim müsabaka meydanlarına atılabiliriz. Fakat aynı zamanda sınaatımızı da tezyid ve tevsi etmek mecburiyetindeyiz. Eğer sanat hususunda yine müsamahakar olursak, o halde asar-ı sanayide yine haricin haraç-güzarı oluruz, mahsulat ve mamulatın mübadelatı ve servete inkılabı için ticarete ihtiyacımız vardır. Ticaretimizin ağyar elinde kalması memleketimizin servetinden lüzumu kadar istifade edememeği bais olur. Fakat bütün bunlar söylendiği kadar basit ve kolay olmayan şeylerdir. Bunda muvaffak olabilmek için hakikaten memleketin ve milletin ihtiyacına mutabık esaslı program üzerinde bütün milletin müttehit ve hemahenk olarak çalışması lazımdır. Hey'et-i aliyeniz bu esasatın en kıymetlilerini inşallah bulup ortaya koyacaksınız.

Arkadaşlar;

Bence yeni devletimizin, yeni hükümetimizin bütün esasları, bütün programları iktisat programından çıkmalıdır. Çünkü demin dediğim gibi herşey bunun içinde mündemiçtir. Binaenaleyh evlatlarımızı o suretle talim ve terbiye etmeliyiz, onlara bu suretle ilim ve irfan vermeliyiz ki, alem-i ticaret, ziraat ve sınaatte ve bütün bunların faaliyet sahalarında müsmir olsunlar, müessir olsunlar, faal olsunlar, ameli bir uzuv olsunlar.

Binaenaleyh maarif programımız gerek iptidai tahsilde, gerek orta tahsilde verilecek bütün şeyler bu noktai nazara göre olmalıdır. Maarif programlarımız gibi şuabat-ı devlet için tasavvur olunacak programlar dahi iktisat programına istinad etmekten kendini kurtaramazlar. Esaslı bir program tesbit etmek, program üzerine bütün milleti hemahenk olarak çalıştırmak lazımdır. Bizim halkımızın menfaatleri yekdiğerinden ayrılır sunuf halinde değil bilakis mevcudiyetleri ile muhassala-i mesaisi yekdiğerine lazım olan sınıflardan ibarettir. Bu dakikada sami'lerinin çiftçilerdir, sanatkarlardır, tüccarlardır ve işçilerdir. Bunların hangisi yekdiğerinin muarızı olabilir. Çiftçinin sanatkara; sanatkarın çiftçiye ve çiftçinin tüccara ve bunların hepsine, yekdiğerine ve ameleye muhtaç olduğunu kim inkar edebilir.

Bugün mevcut olan fabrikalarımızda ve daha çok olmasını temenni ettiğimiz fabrikalarımızda kendi işçilerimiz çalışmalıdır. Müreffeh ve memnun olarak çalışmalıdır. Ve bütün bu saydığımız sınıflar aynı zamanda zengin olmalıdır. Ve hayatın lezzet-i hakikisini tadabilmelidir ki, çalışmak için kudret ve kuvvet bulabilsin. Binaenaleyh programdan bahsolunduğu zaman adeta diyebiliriz ki, bütün halk için bir say misak-ı milisi mahiyetinde olan program etrafında toplanmakta hasıl olacak olan şekl-i siyasi ise alel'ade bir fırka mahiyetinde tasavvur edilmemek lazım gelir ve bade's-sulh vukua gelebilecek böyle şekl-i siyasinin şimdiye kadar olduğu gibi milletin azim ve imanıyla ve vahdet ve tesanüdün birbirine müzahir olmasıyla muvaffak olacağı hakkındaki kanaatim kavidir ve tamdır.

Efendiler,

Hey'et-i aliyenizin bugün akdedmiş olduğu Türkiye İktisat Kongresi çok mühimdir. Çok tarihidir. Nasıl ki, Erzurum Kongresi felaket noktasına gelmiş olan bu milleti kurtarmak hususunda Misak-ı Milli’nin ve Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun ilk temel taşlarını tedarik hususunda amil olmuş, müessir olmuş, müteşebbis olmuş ve bundan dolayı tarihimizde, tarih-i millimizde en kıymetli ve yüksek hatırayı ihraz etmiş ise , kongreniz dahi milletin ve memleketin hayat ve halas-ı hakikisini temine medar olacak düsturun temel taşlarını ve esaslarını ihraz edip ortaya koymak suretiyle tarihte büyük namı ve çok kıymetli bir hatırayı ihraz edecektir. (Alkışlar) Bu kadar kıymetli ve tarihi kongrenizi küşad etmek şerefini bana bahşettiğinizden dolayı hassaten arz-ı teşekkürat ederim. (Alkışlar) (Estağfurullah sesleri) Ve böyle bir kongreyi akdeden sizlersiniz. Bundan dolayı sizi şayan-ı tebrik görür ve tebrik ederim. (Teşekkür ederiz sesleri) Kongre küşad edilmiştir efendim."